Mavzu: Morfemika, morfema va uning turlari

Affiksal morfema. So`zning tarkibida o`zakdan keyin kelib, so`zning leksik va grammatik ma’nolarini shakllantiradigan morfemadir. Affiksal morfema o`zicha mustaqil qo`llana olmaydi va ma’no ham anglatmaydi.
So`z tarkibida affiksal morfemalar bir nechta bo`lishi mumkin. Ular o`zbek tilida o`zakka birin-ketin, ma’lum tartibda qo`shiladi. Masalan, paxtakorlarimizdan – paxta+kor+ lar+imiz+dan.
Affiksal morfemaning ma’nosi har bir konkret so`z tarkibi asosida belgilanadi. har bir qo`llanishda u konkret ma’no ifodalaydi. Masalan, suv-chi, gul-chi, traktor-chi, o`quv-chi; daftar-im, aql-im, halq-im, ko`z-im, o`z-im kabi so`z tarkiblarida affiksal morfemalardan (u xoh so`z yasovchi, xoh shakl yasovchi bo`lsin) o`ziga xos konkret ma’nolarda kelgan, ular bir-biriga butunlay teng emas.

So`zning morfemik tarkibidagi o`zgarishlar.

• So`zning morfemik tarkibidagi o`zgarishlar.
• Fonetik o`zgarishlar so`zning o`zak qismida ham qo`shimchada ham yuz beradi. Bunday o`zgarishlar turli sabablarga ko`ra bo`ladi. O`zakdagi o`zgarishlar, asosan qo`shimchalarning qo`shilishi bilan bog`liqdir, Masalan, ong+la-angla, son+a-sana, ikki+ov-ikkov kabi.
• Bunday o`zgarishlar ko`proq affiks morfemda yuz beradi. Qo`shimchadagi o`zgarishlar o`zak-negizning fonetik tarkibiga bog`liqdir. Masalan, qishloq+ga- qishloqqa, terak+ga- terakka kabi.
• Davrlar o`tishi bilan bir nechta affiks birikib bitta affiks morfema holatiga kelib qolishi mumkin. Masalan, zargarlik, dehqonchilik so`zlari morfemalarga zar+gar+lik, dehqon+chilik tarzida ajratiladi. Ko`rinadiki, birinchi so`zda -lik alohida morfema bo`la oladi, ikkinchi so`zda esa u alohida morfema bo`la olmaydi. Sababi ikkinchi so`zdagi qolgan dehqonchi qism ma’no anglatmaydi, tilda shu shaklda qo`llanmaydigan bo`lib qolgan. Shunga ko`ra dehqon- o`zak morfema – chilik yaxlit xolda bitta affiksal morfema sanaladi.

Affikslar tuzilishiga ko`ra ikki xil bo`ladi:

• Affikslar tuzilishiga ko`ra ikki xil bo`ladi:
• Sodda affikslar.
• Qo`shma affikslar.
• Sodda affikslar mustaqil morfema bo`la oladi. Masalan, ishlashdi – ish+la+sh+di, lug`atchilik – lug`at+chi+lik, misgarlik – mis+gar+lik kabi.
• Qo`shma affikslar yaxlit holda bitta affiksal morfema sanaladi. Masalan, kosibchilik – kosib+chilik, odamgarchilik – odam+garchilik, yordamlash – yordam+lash kabi.