Mavzu: Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratni modellari Reja: Kirish I. Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish

1.3. O'zbekistonda moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish mexanizmlari
O‘zbekiston moliya bozorini tartiblashtirish tizimi birinchi turkum modeliga kiradi. Uning xususiyati shundaki, unda hozircha na banklaming, na moliya institutlarining (investitsiya institutlari, sug'urta tashkilotlari, fondlar), na institutsional investorlaming, na mayda chakana investorlaming alohida ustunligi kuzatilmaydi. Alohida segmentlarga (pul, valyutalar, korporativ va davlat qimmatli qog'ozlari, sug'urta instrumentlari, kredit va banklaming boshqa instrumentlari bozorlariga) ega bo‘lib, ular hozirda bir-biri bilan to'liq bog'liq emas va har biri turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida tartiblashtiriladi (muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi).
Moliya bozorini tartiblashtirish modeli anglo-sakson va kontinental modellari elementlami o‘z ichiga oluvchi gibrid modelga asoslangan.
Moliya bozorida aksiyadorlik kompaniyalari korporativ boshqaruv tizimi anglo-sakson («investorlik») modelidan farqli kontinental (Germaniyadagiga o'xshash «insayderlik» yoki «ikki pog'onali») modelga asoslanganligi (3.4-paragrafga qaralsin) va ichki nodavlat investitsiyalar hajmini kamligi, xususiylashtirish mexanizmi kam samarali bo'lgani va regulyatorlaming ko‘p sonliligi, banklar, sug'urta tashkilotlari va byudjetdan tashqari fondlaming etarlicha investitsion samara bilan ishlamayotgani sababli, barcha o'tish iqtisodiyotiga mansub mamlakatlar singari ma’lum darajada muammolar kelib chiqmoqda:
Minoritar aksiyadorlar ulushlari kamayishi hisobiga yirik aksiyadorlar paydo bo‘lishi, natijada investitsiyalar sifatidagi moliyaviy resurslar jalb qilinishi susayishi kuzatilmoqda. Chunki yirik investorlar korporativ manfaatlari ila kompaniyalarda ustuvor mavqeni egallab, tashqi portfel investitsiyalar oqimiga to'sqinlik qiladilar, bu esa yangi emissiyalarga (ayniqsa IPO mexanizmini joriy qilinishini) yo‘l bermaydi, listing darajasidan uzoqlashtiradi, qimmatli qog'ozlaming ochiq birlamchi va davomiy uzluksiz ikkilamchi bozori rivojiga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Bunda aytish joizki, ko'pchilik ichki strategik investorlar aksiyalarini yirik paketlari doirasida kompaniyalariga uzoq muddatli qo'shimcha investitsiyalami yo'naltirishni ko'pdanxohlamaydilar, balki iloji boricha kompaniyaning ichki rezervlari hisobiga o'zlarining sarflagan kapitallari qaytimiga qiziqadilar, bu esa kompaniyaning kapitalizatsiya darajasini keskin pasaytirib, modernizatsiyalashtirish va investitsiyalarga muhtojligini keskin oshiradi. Tashqi yirik strategik investorlar esa o‘zlariga tobe boigan kompaniyani uzoq muddatli strategik reja va manfaatlari ili ikkilamchi bozorga chiqarishga moyil boimaydilar.
Bank tizimi modeli anglo-sakson modelidan farqli ko‘proq Germaniyadagiga o‘xshash modelga asoslanganligi banklami moliya bozorlarida to ‘liq qonli investision va kredit operatsiyalaming tashabbuskori va katalizatori sifatida faollik qilishiga to‘sqinlik qilmoqda. Banklar uchun aksiyalar bozori yuqori riskli boigani va kompaniyalaming korporativ boshqaruvida ishtirok etishga moyil bo‘lmaganliklari (nazorat paketi boimaganligi va ulaming asosiy faoliyatlari doirasidan tashqari boiganligi) uchun portfel investitsiyalarga kam moyil bo‘ladilar. Bundan tashqari banklaming resurslari, kapitalizatsiya darajasi va marjasi nisbatan kamligi sezilmoqda.
Sug'urta tizimi hali yahshi rivojlanmaganligi va investitsion
resurslari kamligi, hamda fond bozorida to‘g‘ridan to‘g‘ri portfel investitsiyalar bilan shug‘ullanmaganligi sabali, ular na korporativ boshqaruv tizimida, na birlamchi va ikkilamchi bozorlarda faolligi sezilmayapti.
Byudjetdan tashqari fondlar faqat davlat qimmatli qog‘ozlariga investitsiyalar qilish bilan cheklanganlar, aksiyalar bozori ular uchun bir muncha riskli.
Investitsiya institutlari, ayniqsa investitsiya fondlari va kompaniyalaming investitsion resurslari hajmi va menejmenti sifati juda past, ular asosan xususiylashtirish mexanizmi omili ta’siri ostida qolganlar.
Nisbatan ko‘p vaqt davomida xususiylashtirilgan kompaniya- larda davlatning ixtiyorida aksiyalaming yirik paketlari turib qolganligi va ularda korporativ boshqaruv va menejment (moliyaviy, administrativ va strategik) tizimi samarasiz qolganligi (unda asosan davlatning ishonchli vakillari sifatida davlat organlari xizmatchilari va ishonchli boshqaruvchi kompaniyalar davlat nomidan qatnashganlari samarasiz boMganligi), natijada restrukturizatsiya samarasiz amalga oshirilib, modemizatsiya qilinmay moliyaviy ahvoli borgan sari yomonlashib borganligi sababli, davlat resurslarining ko‘p qismi strategik va
spekulyativ portfel investorlarga sotilishi qiyin bo‘lib kelmoqda, sotilsa ham yirik investorlarga ketmoqda, natijada salbiy holatlar yuzaga kelmoqda. Bunda banklar va boshqa moliya institutlarining investitsion faolligi sezilmay kelmoqda, xususiylashtirish organi esa hozirda ko‘p mamlakatlarda samara berayotgan IPO mexanizmini qoMlash asosida davlat resurslarini samarali joylashtirishni joriy qilmayaptilar.
Xususiy mulkchilik tizimi va unga tayangan biznes yaxshi rivojianmay sustligicha qolmoqda. Bunda Emando de Soto xulosa va ta’kidlari o‘z tasdig‘ini topmoqda.
Kompaniyalaming bazaviy qimmatli qog'ozlari jalbdor va tovar bozorida raqobatbardosh bo‘lmaganligi, davomiy uzluksiz barqaror ikkilamchi (spekulyativ) bozor yo‘qligi sababli, bazisli qimmatli qog‘ozlar (derivativlar) bozori shakllanishiga yo‘l bermayapti.
Banklar va turli kompaniyalarda emission, dividend va investitsion siyosatlari menejmentining uyg‘unlikdagi optimal balansiga erishish masalasiga ahamiyat berilmasdan kelinmoqda, natijada ular ichki va tashqi resurslami samarali jalb qila olmayaptilar.
Davlat regulyativ institutlarining ko‘p sonligi va tartiblash- tirish mexanizmlari bir-birlari bilan bir muncha nomutanosiblikda bo‘lganligi (ulami uyg‘unlikda birlashtiradigan bir butun yagona umummilliy makroregulyator yo‘qligi) sababli, moliya bozori umuman olganda iqtisodiyotdagi o‘z funktsiyasini to'liq va samarali borishi qiyin kechmoqda, bunda esa bozor qatnashchilari o‘z vazifalarini bajarishga to‘liq qodir boMmaganicha qolmoqdalar.
Davlat qimmatli qog‘ozlari turlari va hajmi nisbatan kamligi, ular bilan bog‘liq operatsiya laming sustligi, Markaziy bankning ochiq moliya bozorlaridagi operatsiyalari sezilarli emasligi moliya bozorini rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Bundan tashqari mahalliy hokimiyatlar tomonidan munitsipal obligatsiyalar chiqarilmasligi qo‘shimcha investitsion resurslar manbasidan foydalanmaslikka olib kelmoqda.
Ipoteka va lizing bozorlari eetarlicha shakllanmagan. Hanuzgacha eksport lizingi va ipotekaviy qimmatli qog‘ozlari, veksellar va mavjudlaridan boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar yo‘q. Aktivlar sek’yuritizatsiyasi mavjud emas. Moliya injeneriyasi va uning innovatsion mahsulotlari faol yaratilmayapti va h.k.
Mamlakatda birjalar va birjadan tashqari elektron savdo tizimlarining nisbatan ko‘pligi oborot hajmlari kamligi, ulaming barchasini tijorat tashkilotlari ekanligi, mos ravishda hisob yuritish, savdo va hisob-kitoblar o'tkazish bo'yicha tegishli institutlar xizmatidan foydalanuvchi qatnashchilaming transaktsion harajatlari miqdori ko'pligi, va o'zini o‘zi muvofiqlashtirish mexanizmiga asoslanmaganligi moliya bozorini maydalanishiga va samaradorligini pasayishiga olib kelmoqda. Umuman olganda, hisob yuritish, savdo va hisob-kitoblar o'tkazish tizimi mukammal emas.
Davlat kompaniyalarning korporativ boshqaruvi siyosatida ikki tomonlama ishtirok etmoqda:
zaruratga qarab korporativ siyosatning huquqiy bazasini yaratish va takomillashtirish hamda qonun hujjatlari normalariga rioya qilinishni nazorat qilish yo‘li bilan qatnashmoqda. Bu yo‘l korporativ siyosat modelini shakllantirishda ko'pincha investorlar uchun qimmat bo'lgan davlatning amaliy-eksperimental evolyusionizmini keltirib chiqaradi;
Ustav fondida Davlat aksiyalari ulushiga ega bo'lgan aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ siyosatida ushbu jamiyatlarni boshqarish organlaridagi o'z vakillari orqali to'g'ridan-to'g'ri ishtirok etish. Bunda uchta variant qo'llanilmoqda: davlat xizmatchilari ichidan vakillami saylash (tayinlash), ishonchli boshqaruvchiga topshirish, davlat xoldinglari orqali boshqarish (Italiyacha model). Bu holat kompaniyani davlat siyosatiga to'liq bog'liq qilib qo'yadi, kompaniyaning korporativ siyosatida ishtirok etuvchi xususiy sektordan bo'lgan manfaatdor shaxslar (investorlar, sheriklar va kreditorlar) ikkinchi darajalilar qatoriga o'tadilar va ulaming investision faolligi susayadi. Shu bilan birga, aksiyadorlarning korporativ boshqaruvda maxfiy ishtiroki ta’minlanmagan.
Yuqoridagilar va boshqa sabablaming barchasi mamlakatda kollektiv investorlar institutlarini investitsion jarayonda sezilarli emasligiga, aksincha yirik deyarli samarasiz bo'lgan investorlaming salmog'ini keskin oshib ketishiga olib kelmoqda.
Moliya bozori qatnashchilarining faolligi sust, muomaladagi moliyaviy instrumentlarining turi kam, riskliligi va volatillik darajasi baland, kapitalizatsiyasi va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti sekin,tartiblashtirish mexanizmi takomil emas va h.k. Bulaming barchasi vaqtinchalik holat bo‘lib, kelajakda boshqa tivojlanayotgan mamlakatlaming moliya bozorlari singari raqobatbardoshlik darajasiga erishishi muqarrar.
Aytish mumkinki, o‘rta va o‘rta muddatda O‘zbekiston moliya bozorining omillaming ijobiy ta’siri sharoitida keskin rivojlanishini bashorat qilsa bo‘ladi. Buning uchun unda barcha imkoniyatlar mavjud.