Mavzu. Milliy hisoblar tizimi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi

Xususiy iste’mol xarajatlari. 
MHT atamalarida uy xo’jaliklarining iste’mol 
xarajatlari xususiy (shaxsiy) iste’mol xarajatlari deb yuritiladi. Uy xo’jaliklarining 
shaxsiy iste’mol xarajatlariga quyidagilar kiradi: uzoq vaqt fodalaniladigan 
predmetlar (buyumlar), joriy iste’mol tovarlari va turli xizmat turlari uchun 
iste’mol xarajatlari. Yuqorida keltirilgan formuladagi “UPI” mamlakat aholisining
qayd qilingan xarajatlarini yig’indisi sifatida aniqlanadi. Statistik ma’lumotlarga 
ko’ra, ushbu xarajatlarning YAIMdagi ulushi boshqa harajatlarga nisbatan katta 
miqdorni tashkil qiladi.
Yalpi xususiy ichki investitsiyalar. Zahiralarning o’zgarishi. Yalpi va sof 
investitsiyalar
.
Umum qabul qilingan uslubiyotga binoan yalpi xususiy ichki 
investitsiyalar quyidagilardan tashkil topadi: tadbirkorlar tomonidan mashina, 
uskuna va stanoklarni pirovard sotib olish; uy-joy qurilishini hisobga olgan xolda 
qurilish ishlari; zahiralarning o’zgarishi.
 
Iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lgan mamlakatlarda ularning ulushi YaIM 
tarkibida 25-33 foizni tashkil qiladi. Investitsiyalar YAIM va aholi farovonligini 
o’stirishning asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. 
YAIM – joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini aniq hisoblanishini 
talab qilganligi uchun, uning tarkibiga bu yil ishlab chiqarilgan, ammo sotilmay 
qolgan mahsulotni ham hisobga olinishi mantiqan to’g’ridir. Aks xolda 
zahiralarning o’zgarishini hisobga olmasdan hisob-kitoblar amalga oshirilgan 
taqdirda, joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi pasaytirilib ko’rsatilgan 
bo’ladi. Odatda, zahiralarning o’zgarishi joriy davr oxiri va boshidagi zahiralar 
qoldiqlarining farqi sifatida hisob–kitob qilinadi. Shu sababli joriy davrda katta 
miqdorda ilgari sotilmay qolgan mahsulotlarning sotilgan taqdirda, zahiralarning 
o’zgarishi manfiy miqdorga teng bo’lishi mumkin. 

---

MHTda investitsiyalar yalpi, ichki va xususiy investitsiyalarga ajratib 
o’rganiladi. Oxirgi ikki ko’rsatkich xususiy firmalar va kompaniyalarning 
xarajatlarini ifodalab, ular ko’rilayotgan mamlakat uchun yuridik shaxslar 
hisoblanishi lozim. 
Yalpi ichki xususiy investitsiyalar eski mashina, uskuna va stanoklarni 
almashtirish uchun ishlab chiqarilgan barcha investitsion tovarlar plyus har qanday 
iqtisodiyotda sof qo’shimcha kiritilgan kapitalga teng. Demak, yalpi investitsiyalar 
- ishlab chiqarishdan chiqib ketayotgan kapital o’rnini qoplash hamda kapitalning 
qo’shimcha oshishiga olib kelgan investitsiyalardir. 
Tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun davlat xarajatlari. 
Tovar va 
xizmatlarni davlat xaridi asosan soliq tushumlari va boshqa davlat daromadlari 
hisobiga moliyalashtiriladi. Ko’pchilik xarajatlar shartli tarzda hisoblangan o’z 
iste’moli uchun nobozor ishlab chiqarish xarajatlaridan iborat bo’ladi. Ularning 
ayrimlari bozor ishlab chiqaruvchilarining tovar va xizmatlari ham bo’lishi 
mumkin.
 
Tovar va xizmatlarnining davlat xaridiga markaziy hokimiyatdan tortib to 
mahalliy hokimiyat idoralarigacha, barcha davlat hokimiyati shahobchalari 
tomonidan barcha bevosita korxona va tashkilotlardan ishlab chiqarilgan 
resurslarni, ishchi kuchini ham hisobga olganda, sotib olishga sarflangan xarajatlar 
kiradi. 
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan tarnsfertlar (pensiya, nafaqa va 
boshqalar) davlat xaridlariga kiritilmaydi, chunki ular joriy ishlab chiqarish 
hajmining o’sishini ifodalamaydilar va birlamchi daromadlarni qayta taqsimlash 
bo’lib hisoblanadilar. 
Davlat boshqaruv idoralarining haqiqatdagi pirovard iste’moli ularning 
kollektiv xizmatlargan sarflangan xarajatlar qiymatiga tenglashtiriladi. Kollektiv 
xizmatlar umuman jamiyatga, yoki ma’lum ijtimoiy guruhlarga foyda keltirsada, 
ularning haqiqatdagi pirovard iste’molini individual uy xo’jaliklariga tegishli deb 
hisoblab bo’lmaydi. Ular ushbu xarajatlarni amalga oshiruvchi davlat boshqaruv 
idoralarining xarajatlari bo’lib hisoblanadi. 

---