Mavzu: metrologiya haqida umumiy tushunchalar

1.3. O‘lchovlar turlari
Metrologiyada ikkita tushuncha: o‘lchov va nazorat tushunchalari mavjud
bo‘lib, ularning maqsadi berilgan ko‘rsatkichning belgilangan chegaralarda
joylashganligini belgilashdan iborat. Xamma o‘lchovlar fizik kattalikning sonli
mohiyatining olinishi usuli bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:
 absolyut va nisbiy;
 bevosita va bilvosita;
 kontaktli va kontaktsiz;
 tabaqalashtirilgan va kompleks;
 dinamik va statik;
 majmuiy;
 birgalikdagi.
Absolyut o‘lchovda miqdor standart tashuvchilar bilan solishtirish yo‘li bilan
yoki asboblarning ko‘rsatmalari bo‘yicha olinadi.
Nisbiy o‘lchov shu bilan xarakterlanadiki, o‘lchov asbobining ko‘rsatkichi
o‘lchovchi vosita to‘g‘rilab qo‘yilgan boshlang‘ich kattalikdan boshqacha
ko‘rsatmani ko‘rsatadi.
Bevosita o‘lchovda o‘lchovchi asbobning ko‘rgazmalari miqdorni yoki
miqdorning og‘ishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi.
Bilvosita o‘lchovda - kattaliklarning qidirilayotgan mohiyati ushbu kattalik
bilan bevosita o‘lchovlar orqali belgilanadigan miqdor o‘rtasidagi muayyan
bog‘liqlik asosida topiladi.
Kontaktli o‘lchov yuzadagi o‘lchanadigan detalning o‘lchov yuzalar bilan
bevosita tegib turishi bilan xarakterlanadi.
Kontaktsiz o‘lchovda - kontakt bo‘lmaydi.
Differensial (tabaqalashtirilgan) va kompleks o‘lchov turlari ko‘p elementli
detallarning (tishli g‘ildiraklar, kesmalar va shu kabilarning) o‘lchanishi uchun
ishlatiladi.
Majmuiy o‘lchovlar ayni bir vaqtning o‘zida kattaliklarning boshlang‘ich
mohiyatlari ana shunday kattaliklarning turli birikmalarining bevosita
o‘lchovlarida olinadigan tenglamalar tizimini hal qilish yo‘li bilan topiladigan bir
nomdagi kattaliklar uchun o‘tkaziladi (qadoq toshlar vazinining belgilanishi).
Birgalikdagi o‘lchovlar bir necha har xil nomdagi kattaliklar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni topish uchun ana shunday bir necha har xil nomdagi kattaliklar ustida
o‘tkaziladi (liniyali kengaytirish koeffitsientining topilishi).
Statik o‘lchov - kattalikning o‘lchovi o‘lchov muddati davomida doimiy deb
ko‘rib chiqiladi.
Dinamik o‘lchov - fizik kattalikning bir zumdagi va uning vaqt davomidagi
og‘ishining o‘lchovidir.