Mavzu: metallarni arralash texnologiyasi

 Mavzu: METALLARNI ARRALASH TEXNOLOGIYASI. 

Arra polotnosining yon devori bilan ishlov berilayotgan sirt orasidagi 

ishqalanishni kamaytirish uchun arra tishlari chaparost qilinadi, yani bir juft tishni 
o‘ng tomonga va ikkinchi tishni chap tomonga bukiladi. Buning natijasida 
arralanayotganda arra polotnosining qalinligiga nisbatan 0,5—0,6 mm keng yo‘l 
ochiladi. Yirik tishli arra polotnosi navbatma-navbat chaparostlanadi, ya’ni bir 
tishni chap va ikkinchi tishni o‘ng tomonlarga bukiladi. Mayda tishli arra polotnosi 
to‘lqinsimon chaparost qilinadi, ya’ni 2—3 ta tish chapga bukilsa, keyingi 2—3 ta 
tish o‘ngga bukiladi. 
Arra polotnolari U8, U10, U12 markali uglerodli asbobsozlik po‘latidan 
yasaladi. Ular tayyor bo‘lgach termik ishlov beriladi, ya’ni toblanadi va 
bo‘shatiladi. Polotnoning tishli pastki cheti yuqori qattiqutnkka, tesa qismi biroz 
toblanadi, polotno tegishlicha qayishqoq va mustahkam, ishlatilayotganida sinib 
ketmaydigan bo‘ladi. 
Arra kesiladigan metallning sifatiga, yasaladigan buyumning shakli va 
o‘lchamiga qarab tanlanadi. Kesiladigan metall qanchalik qattiq bo‘lsa, buyumning 
shakli qanchalik murakkab va o‘lchami qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik ko‘p 
tishli polotno tanlanadi. Shunda mayda tishlarning sinib ketish xavfi kamayadi. 
25 mm uzunlikdagi tishlarning soni 14 tadan 32 tagacha bo‘lishi lozim. 
Arra bilan metallni kesish quyidagicha amalga oshirilishi kerak. Kesiladigan 
material ishlanayotgan paytda surilib yoki sakrab ketmasligi uchun uni tiskiga 
mahkam qistirib qo‘yiladi (99-rasm).
Kesiladigan materialning qattiqligi, o‘lchami va shakliga qarab tishlarining 
kattaligi bo‘yicha tegishli arra polotnosi tanlanadi.
Ishlovchi o‘zining gavdasi va osqlarining to‘g‘ri holatda turishiga ye’tibor 
beradi. Bu ishni bajarishda ham metallarni qirqishdagi kabi holatda turiladi. 
98 – rasm. Parchinlash; a – detallarni tortqich yordamida jipslash, b – bolg`alab kallak 
hosil qilish, v – sferik eskiz bilan tutashtiruvchi kallak hosil qilish. 

79 
Ishlayotganda arrani ikki qo‘l bilan ushlanadi va kesilayotgan tekislikka parallel 

holatda tutib, sakratmay hamda siltamay bir maromda yurgiziladi. Har bir yurishda 
arra polotnosi uzunligining yeng kamida 2/3 qismi ishlashi shart. 

Arra polotnosining tishlari tez o‘tmaslashib qolmasligi uchun ishlovchi uni 

qarshi tomonga yurgizishda (ishni bajarishda) bosib, orqaga qaytarishda (salt 
yurishida) bo‘shatib turishi lozim. Arra bilan qo‘lda kesishdagi tezlik har daqiqada 
yeng kami 30 dan 60 martagacha juft yurishdan iborat Bo‘lishi kerak. 
Arralashda metallga bir yo‘la arraning yeng kami ikkita-uchta tishi tegib 
turishi lozim. Metallni arralashda ishni uning o‘tkir qirrasidan boshlash man 
yetiladi (100-rasm). Metallni arralash 
oxiriga yetay deb qolganida (metall 
uzulishidan oldin) arraga bosimni 
kamaytirish zarur.
Metallni 
reja 
bo‘yicha 
kesishda arrani belgi chizig‘i bo‘ylab 
yo‘naltirish va kesish chizig‘i belgi 
chizig‘idan taxminan 0,5 mm oraliqda 
bo‘lishi kerak. Arra bir tomonga 
gorib (qiyshayib) kesa, ishni to‘xtatish va kesishni yangi joydan boshlash yoki 
teskari tomondan arralash lozim. Yupqa metall listlarni yoki mayda trubalarni 
kesishda ularni (yupqa listlarning bir nechtasini) yog‘och bruskalar orasiga olib 
tiskiga qistirish va metallni shu yog‘och bruskalar bilan qo‘shib arralash tavsiya 
yetiladi (101-rasm). Sortli metallni chilangarlik arrasi bilan dastaki arralash 
usulidan tashqari mexanik yuritmali arralash dastgohlaridan ham foydalaniladi. 
(102-rasm). Bunday dastgohlarda odatda o‘lchamlari katta sortli metallar kesiladi. 
Trubalarni kesishda ishning unumdorligini oshirish uchun trubakesgichlardan 
foydalaniladi (103-rasm). 

99 – rasm. Chilangarlik arrasi 

bilan ishlashda gavda va 
qo`llarning holati. 

100 – rasm – Qirqishni boshlashda arraning 

holati; a – to`g`ri, b – noto`g`ri 
101 – rasm. Trubalarni chilangarlik arrasi bilan