Mavzu: matn. Matnni tashkil etuvchi birliklar va matn turlari

3.Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumentatif – argumentli matn). Bunday matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta’kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o‘zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har xil vajlarni keltirish izoh mazmunli matn tipining o‘ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. Fikr bilan keltirilgan dalil o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlikning bo‘lishi muhim sanaladi. Bunday matnda chunki, zero, lekin, aslida, shuning uchun, to‘g‘risini (ochig‘ini, rostini) aytganda, eshitishimga qaraganda, bilishimcha, taxminimcha kabi birliklar (le lexique appreciatif) qo‘llanilganligini ko‘ramiz. Kitobxonni yoki tinglovchini ishontirish asosiy maqsad bo‘lganligi uchun shunga mos ritorik uslub tanlanadi. Badiiy tasvir vositalaridan foydalaniladi. Gaplar o‘zaro zich bog‘langan va ta’kid ohangi sezilib turadigan matn tipi hisoblanadi.
4.Didaktik matnlar (Le texte explicatif – eksplikativ matn). Kimgadir pand-nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishga o‘rgatish istagi asosida tuzilgan matn didaktik matn deyiladi. Matnda muayyan maqsad bilan qo‘llanilgan maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar, rivoyatlar, masallar didaktema deyiladi. Didaktemalarning matn ichiga singdirilish tarzi turlicha bo‘ladi. Muallif bunday didaktemalarni matnga to‘g‘ridan to‘g‘ri olib kiradi va uning qaysi janrga taalluqli ekanligini aytib o‘tadi. Didaktemalar matn tashqarisida avvaldan tayyor holda mavjud bo‘ladi. Muallif yoki qahramon nutqida quyidagi ifoda shakllari ishlatiladi: shunday maqol bor, mashoyihlar demishlarki, ulug‘lar(eskilar)da shunday gap bor, derlarkim, shunday rivoyat (o‘git, voqea, masal) eshitganman va hokazo. Masalan: Hadisi-sharifda ta’kidlanishicha, Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vassallam aytgan ekanlar: “Qaysi ota-ona uch qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa, shular jannatda mening yonimdan joy oladi. Agar ikkita qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa ham jannatda mening yonimdan joy oladi. Basharti bitta qizni tarbiyalab, voyaga yetkazsa ham jannatda mening yonimdan joy oladi…”(O‘. Hoshimov)
Didaktemalarni keltirishdan asosiy maqsad shu orqali pand-nasihat berish, muammoli masalani yechishga ko‘maklashish, qandaydir murakkab vaziyatdan chiqish yo‘llarini ko‘rsatish, to‘g‘ri yo‘lni topishda keltirilgan misoldan ibrat chiqarishga da’vat qilish yohud bo‘lib o‘tgan voqeaga munosabat bildirishdan iborat. Badiiy matnning lisoniy tahlilida didaktemalarning asarga nima maqsadda olib kirilganligi, kimning nutqida ishlatilganligi, matn mazmuniga qay darajada singdirilganligi, uni ishlatgan qahramonning tafakkur tarzi hamda didaktemaning estetik mohiyati muhim hisoblanadi.