57
Matematika fani rivojlanishi, asarlarni chop etish, jamiyatda matematika tarakkiyoti
buyicha 1-urinlarni Germaniya va Frantsiya egallagan edi. Italiya matematikasi xam endi bosh
kutarayotgan payt edi.
Rossiyada esa CHebishev maktabi matematiklarining «kudratli tudasi» gullab- yashnay
boshlagan edi.Angliyada esa Keli va Sil‘vester vafotidan sung «Sof matematika» uzining yorkin
namayondalariga ega emas edi, matematika obrusi asosan nazariy mexanika va matematik fizika
xisobiga edi. Fakat kam sonli olimlar matematika fanini yoklab turishardi. Bular parchalanib
ketayotgan Pol‘sha Vengriya xududida yashayotgan mayda slavyan millatlari, xamda urta xol
Evropa davlatlaridan Ispaniya va Partugaliya.shu bilan birga texnikaviy va iktisodiy tomonidan
rivojlangan Gollandiya , Belgiya va 1- kator skandinoviya davlatlarida matematika fani rivojiga
nafakatgina ulkan talablar xisobiga emas, balki 1-gurux olimlarning ilmiy ishlari orkali uz
xissalarini kushishdi. Lekin bular Evropaning «Buyuk matematika davlatlari»oldidagi xissalari
kam edi.
2. matematik areyalning chegaralanganligiga karamasdan, bu davr namoyondalari ishini
kanday tashkillashtirish, zamonaviy kilib aytganda yangi kadr mutaxassislar puxta tayyorlashga
e`tibor bera boshlashdi.
Oldingi ilmiy mulokot, ilmiy faoliyatga tayyorlash usuli etarli bulmay koldi. Bu masalaning
dolzarbligi fan rivojining tezlashib ketishi, matematika fani rivoji va kapitalistik jamiyatdagi urni
uning rolini uzgarishi , umumiy jamiyat uzgarishi bulib koldi.
Masalan: yukorida matematika geografiyasini aytib utganimizda bu mamlakat rivojlanshi,
industriyasi va kopitalistik katlamiga boglik ekanligi yakkol kurinadi.
Bir kator sonli misollar keltiramiz: 1871 yil Berlinda «Yil ichida matematika yutuklari kitobi»
nomli refarativ jurnal paydo buldi. Buni chop etishda sasos kilib fizikadan jurnal olindi.
Ejegodnikning birinchi tomida 1868 yil matematika mexanika, matematika fizika,
astronomiya va geodeziya, buyicha ishlar kamrab olingan. Bu erda xammasi bulib 900 ta ish
xisobga olingan bulib unng mualliflari 650 tani tashkil kiladi.
Ishlar 12 yunalish buyicha guruxlashtirilgan:
1)
tarix falsafa
2) katorlar
3) algebra
4) funksiyalar nazariyasi
5) sonlar nazariyasi
6) mexanika
7) taxmin nazariyasi
8) differentsiyal va integral
9) sintetik geometriya
10) matematik funktsiya
11) analitik geometriya
12) geodeziya va astranomiya
Asr oxiriga kelib ushbu kursatkichlardan katta uzgarishlar sodir bulganligi kurilgan.1897
yilda TSyurixda bulib utgan matematiklar xalkaro kongressida matematik maxsulotlar intivsilligi
oldingi yillarga karaganda ortib, yiliga 2000 ortik ishlar chop etilgan deb xisoblangan.
Barcha ilmiy matematik adabiyotlar ( Evropada kitob chop etish davridan boshlab, to XIX
oxirigacha) biblograflar baxosiga karaganda125 ming nomda « kayta chop etilgan va tarjima
kilingan 95000 makola 30000 kitob xisobga olinmagan» .SHu 125 tadan yarmidan kupi XIX
asrning ikkinchi yarmida chop etilgan. Agar biz yana «Ejegodnik» ka etiborimizni karatsak, uning
tomlari 1900 yilga kelib 11902 yil 31 tom chop etilgan.
Kuyidagi kursatgichlarga ega xisobga olingan ilmiy ishlar 2600 ortik mualliflar soni 1500
ga yakin. SHunday kilib,asrning uchdan bir kismidayok matematiklar yillik maxsuloti uch
varakdan kupaydi va 2.5 baravar muallimlar soni usishga olib keldi.
59
kuplik teoremasi tan olindi. (shu katorda G. Kontora xizmatlari xam) matematik xakikatlar ichida
analitik funktsiya teoriyasi xam oldingi urinlarni egallab turdi. Buning rivojlanishiga Gurvichning
kengaytirilgan ma`ruzalari asos buldi. (1859-1919 yillar SHvetsariya ) Gurvich ishonchli ravishda
funktsiyalar uslubiyoti teoriyasini va kuplik teoriyasi tushunchalarini kursatib berdi. U
tinglovchilarga G.Kontoraning transfit sonlari tugrisidan ma`lumotlarning yul-yulakay tushuntirib
«funktsiyadan-funktsiyagacha » masalasi bilan tugatdi. Bunda funktsional xarakterga ega bulgan
operatsiyalar misol kilib olingan edi. V. Vol‘terra (1860-1940 yil Italiya) Frantsuz va italyan
avtorlari asarlarida ba`zi bir uxshash goyalarni kursatib utdi. (Vol‘terra uz tadkikotlarini misol kilib
kursatishi xam mumkin edi. )
Matematik mantikning matematika fanlari ruyxatiga tulik kirgan deb xisoblash mumkin edi.
Bu xakda e. SHryoder uz ma`ruzalarida aytib utgan (1841-1902 Germaniya). Don Peano esa plenar
majlisda «matematik formulalar» (1895-1908 yil. 5tom)chop etilgan jurnalning mundarijasi bilan
tanishtirib utdi. Bu davrdagi matematika Peano tomonidan ishlab chikilgan matematik mantik
simvollari tilida yozishi kerak edi. Birinchi matematiklarning xalkaro kongressida matematikani
ukitish texnikada foyda olish (turbinalar buyicha katta mutaxassis bulgan A. Stodola matematika va
texnikaning uzaro alokasi tugrisidagi kizikarli ma`ruzasi bilan chikkan) teoretik vaamaliy
yunalishlar urtasidagi alokalar masalalari kuyildi. SHu davrning matemaka fani buyuk
yaratuvchilaridan biri A. Puankare matematik fizika va sof texnikaning uzaro alokasi tugrisida
ma`ruza yuborgan. Bu dokladda biz Puankare turli idealist okimlarning «uyinlariga» karamasdan
uzining ijodiy faoliyatida materialist bulib kolganligini kuramiz.
«Tabiatning urganishda matematikaning ijobiy doimiy ta`sirini kabul kilmaslik uchun fan tarixini
butunlay unutish kerak, tashki dunyo borligini unutgan sof matematikning natura va model tuzilishi
va rangli garmonik ravishda kushib yuboradigan rang tasviriga uxshatish mumkin-bunday xolatda
uning ijodiy kuvvati tezda tugab kolgan bular edi».
Asr oxiridagi matematika aspektini tasvirlash uchun e. Piakare yakuniy banketdagi (yarim
xazil oxangda ) nutkida kuyidagi suzlarni ishlatdi: Biz xam uzimizning matematik – falsafamizga
egamiz, asrning oxiriga kelib oldingi davrdagidek biz matematikaning filosofiya bilan tengma teng
yuribdi. Bu yaxshilikka olib keladi, fakat bir shart borki, falsafa ogirdek bulib, matematikaning
kashfiyotchilik ruxini ezib kuymasin, shunga kushimcha kilib aytish kerakki, birinchi xalkaro
falsafa kongressi 1900 yili Parijda bulib utganligi tugrisidagi ma`lumotni kushib kuyamiz. Albatta
shuni xam aytib utish kerakki, bu davrdagi kongresslar va universitetlardagi falsafa kafedralari turli
idealistik okimlarga ergashuvchilari bilan katnashgan edilar.
Do'stlaringiz bilan baham: