Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

Kadimgi Xitoy matematikasining tarixiy roli
. YUkorida keltirilgan ma`lumotlardan 
kurinib turibdiki, XIV asrga bulgan matematika fani arifmetika, algebra va geometriyaning ayrim 
sinf masalalarini xisoblash algoritmlari majsuasi sifatida rivojlanib kelgan. Bu algoritmlarning 
ichida chizikli tenglamalarni echishning fan-chi metodi va ixtiyoriy darajali sonli tenglamalarni 
echishning Iyan‘-YUan‘ usuli aloxida e`tiborga sazovor. 
Xitoy matematikasi urta asr SHarkidagi xisoblash matematikasining muxim 
komponentalaridan biri xisoblanadi. Uning zamonaviy matematika rivojiga kushgan anik xissasini 
aniklash mushkul. CHunki, Xitoyning kushni davlatlar uzaro alokalari tula ochilmagan. Birok 
Xitoyda chet ellik kuplab matematiklar, astronomlar ishlashgani tarixdan ma`lum. Masalan, VII 
asrda Xitoy asronomik byuroda xind mutaxassislarining ishlagani, XIII-XIX asrlarda esa eronlik va 
Urta Osiyolik olimlar faoliyat kursatishgan. Boshka tomondan, Nasriddin at-Tusiyning Maragin 
observatoriyasida bir kator xitoyliy olimlar ishlashgan. Nasriddin at-Tusiyning bir kator ishlarida 
xitoycha yilnomalardan foydalanilgan. Ulugbekning Samarkand observatoriyasi Xitoy kalendari 
yaxshi ma`lum. Kup davlartlarning astronomlari urtasidan uzaro aloka matematik bilimlarning 
almashinuvi bilan borgan.
Xitoy matematikasining matematika rivojiga kushgan xissasi kuplab kashfiyotlarda uz aksini 
topgan. Kub va vkadrat ildizlarni xisoblash goyasi 100 yillardan sung Xind matematikasida uchray 
boshlagan. Xattoki, Pifagor teoremasining xitoycha usuldagi isboti xam xind matematiklariga 
ma`lum bulgan. Urta Osiyoda xitoylarning ixtiyoriy darajali ildiz xisoblashning Gorner usuliga 
bilan bir xil usuli bejiz emas.
Xitoy Koreya va YAponiya bilan juda yakin alokada bulgan. 584 yilda YAponiyaga xitoy 
kalendari kirib kelgan. VIII asrdan boshlab, YAponiya maorif tizimda matematikaning xitoycha 
ukitish usuli joriy kilindi. XVII asrda yapon olimi Seki Kova xitoyliklarning algebra soxasiddagi 
ishlarini taxlil kilar ekan, chizikli tenglamalar sistemasini echishning amalda determinantlarni 
aniklash bilan ustma-ust tushadigan yangi usulini kashf etgan. Xitoy kitoblarini tarjima kilish 
Koreya matematikasining shakllanishiga olib keldi.
Xitoy matematiklarining xamma ishlari xam chet ellarda tarkala olmadi. Ammo, umuman 
olganda, Xitoy olimlarining matematika soxasidagi ilmiy izlanishlari urta asr SHarkining 
matematiklariga xos bulgan xisoblash matematikasi okimiga tushgan. Bu masaladagi 

---

24 
ma`lumotlarga kelajakdagi tarixiy-matematik ilmiy izlanishlar yanada oydinlik kiritadi degan 
umidda bo`lamiz.