Mavzu: Mashg'o'ulotlarni

Muammoli ta’limni nazariy asoslari.

Maktablar oldida turgan bosh maqsad o`quvchilarni har tomonlama garmonik rivojlanishni ta’minlashdan iborat. O`quvchi shaxsini har tomonlama garmonik rivojlanishni ko`rsatuvchi asosiy faktor uning yuqori darajada mustaqil fikrlay olishida namoyon bo`ladi.

Agar o`quv jarayoni o`quvchini mustaqil fikr yurita olishga o`rgatsa, unday ta’limni rivojlantirishga asoslangan o`quv- biluv jarayoni deb qabul qilish mumkin.

Muammoli vaziyatni keltirib chiqarish.

Muammoli vaziyatni asoslash, tushuntirish.

Muammoli vaziyatni o`quvchilar bilan birgalikda tahlil qilish.

Muammoli vaziyatni yechimining bir necha usullarini aniqlash.

Muammoning natijaviy yechimini tanlab, har tomonlama baholash.

Muammoli ta’limning umumfunksiyalari.

- Bilimlar tizimining o`quvchilar tomonidan o`zlashtirib olinishi va aqliy-amaliy, ijodiy yechimlar faoliyati;

- Mustaqil ravishda bilimga bo`lgan qiziqishlarining ortishi, o`quvchining ijodiy qobiliyatlari o`sishi;

- O`quvchida didaktik- materialistik rivojlanishning shakllanishi;

Muammoli ta’limning o`ziga xos funksiyalari.

- Ijodiy fikrlash orqali bilimlarni o`zlashtirish shakllanadi. (ayrim mantiqiy va ijodiy fikrlash faoliyatlarning shakllanishi)

- Olgan bilim, malakalarini hayotda qo`llay olishlari shakllanadi, o`quv muammolariga mustaqil yo`l ochish ko`nikmalari xosil bo`ladi.

- ijodiy fikrlash tajribalari shakllanadi, ilmiy metodlar asosida izlanishga o`rganadilar, uning amalda qo`llaydilar.

Ilmiy izlanish tajriba- sinovlar, pedagogik amaliyotlar shuni ko`rsatadiki, muammoli vaziyatlarni hamma o`quv faoliyatlariga nisbatan quyidagi tiplarga bo`lish mumkin.

1. 
   tip. Agar o`quvchilar oldiga vazifalar qo`yilib, qo`yilgan masalalarga hayotdan o`quv materiali asosida javob talab qilinsa, muammoli vaziyat kelib chiqadi.
   
2. 
   tip. O`quvchilar ilgarigi darslarda olgan bilimlarini yangi mavzuni o`zlashtirish vaqtida qo`llash zarurligiga uchrab qolsalar. Yangi mazmunning yechimi ilgarigi olgan bilimlarini o`zlashtirganliklarini talab etib, vaziyatdan chiqa olmay qolsalar.
   
3. 
   tip. Muammoli vaziyatlarni shunday holatlarda ham uchratish mumkinki, o`rganilingan nazariy bilimlar yechimida mavzui o`rganish amaliy yechimlariga mos kelmasa.
   
4. 
   tip. Muammoli vaziyat shunday hollarda ham uchrashi mumkinki, o`quv topshirigi amalda bajarish uchun o`qituvchida isbot, nazariy asos bo`lmasa.
   

O`quvchini fiklashga yo`naltirilgan maxsus vositalarni qo`llab, uni fanga qiziqtirish, erkin fikrlashga o`rgatish, rivojlantirish tizimi yaratib borilsa, buni muammoli ta’lim deyish mumkin.

O`quvchini faollashtirishda samarali metod, usullarini an’anaviy ta’limni amalga oshirishda didaktik yondashuv asosida olib borilishi deb tushuntiriladi.

O`quvchilarning aqliy fikrlashlarni tayyor mavjud bo`lgan yo`llar bilan o`stirish maqsadida erishishning oddiy usuli bo`lib, u ijodkorlikka, izlanuvchanlikka olib kelmaydi.

Muammoli ta’lim jarayonida o`quvchi tahlillar asosida qo`llash, sintez qilish, umumlashtirish, faktik materiallarni aniqlashtirish, o`zi mustaqil yangi axborotni oladi. Boshqacha aytganda, bu bilimni kengaytirish, chuqurlashtirishni ilgariga olgan, o`zlashtirgan bilimlari asosida o`zlashtirish, qo`llay bilishdan iborat.

Olgan bilimlarni yangicha qo`llashda o`qituvchi qo`llanma, darslikdan tayyor qolda bermaydi, u o`quvchi tomonidan izlab topiladi. Mana shu holat izlanuvchanlik, sinchkovlik metodida ishlash ko`nikmalarini shakllantiradi.

Aqliy izlanish- juda murakkab jarayon, u asosan muammoli vaziyat vujudga keltirilganda, aniq muammolar kuchaygandagina vujudga keladi. Agar o`qituvchi topshiriq berib, uni qanday bajarish yo`lini aytib, uni bajarishga undasa, bu muammoni yechishga kirmaydi. Bu o`quvchini tanho yechimga o`rgatadi xolos.

O`quvchini haqiqiy faollashtirish, uni muammoni mustaqil fikrlash, nazariy, amaliy tomonlarini hisobga olish, tahlil orqali muammo yechimini o`zi o`ylagandek yakun toptirishga olib kelish kerak.

Muammoli ta’lim an’anaviy ta’limdan o`zining maqsad, prinsip, metodlari, vazifalari jihatidan keskin farq qiladi. An’anaviy ta’limning bosh maqsadi ilgaridan fanga ma’lum bilimlarni o`zlashtirish, o`quvchini fanga ma’lum ma`lumot bilan qurollashtirish, ularda ular haqida tushuncha va malakalar hosil qilishdan iborat.

Muammoli ta’lim darajalari.

Birinchi bosqich. O`qituvchi muammoni to`liq yoritadi va uni yechimini topib beradi, qarshi savollar yordamida o`quvchilarni fikrlashga ixtiyoriy majbur etadi.

Ikkinchi bosqich. O`qituvchi muammoni qo`yib, uning mazmunini ifodalaydi. Keyin o`quvchilarni muammo yechimini mustaqil izohlashga yo`naltiradi.

Uchinchi bosqich. O`qituvchi muammoni bayon etmaydi, balki muammoli vaziyat yaratadi. O`quvchilar mustaqil fikr yuritib, muammoli vaziyatdan chiqish yo`llarini izlab topadilar.

To`rtinchi bosqich. Bunda o`qituvchi izlanish sohasini belgilaydi xolos, muammoga yaqinlashib boradi, lekin uning mazmuni va yechimini ko`rsatmaydi.

O`quvchini mustaqil faoliyatga yo`naltiriladi. Muammoli ta’limda o`qituvchi, o`quvchini murakkab tushunchalar mazmuni bilan tanishtirish jarayonida unga sistemali ravishda muammolar qo`yib beradi, o`quvchiga axborot beradi, o`quvchi mustaqil ravishda xulosalar chiqaradi, umumlashtiradi va o`quvchi yordamida ma’lum tushuncha qoidalar, xulosalar chiqaradi. O`qitish shunday xislatki, o`quvchi o`z faoliyatida ta’lim mazmunini bayon qilishda qolgan muammolar vaziyatlarni keltiradi. Bir vaqtda muammoni hal yetishga undaydi.

Muammo – ilmiy bilishni rivojlantirish zarurligini sub`ektiv shaklidir. Umummuammoli vaziyatda, ya’ni jamiyat rivojlanish jarayonida bilish va bilmaslik o`rtasida ob`yektiv ravishda vujudga keladigan vaziyat.

Muammoli o`qitish – o`quvchilar o`quv – biluv jarayonida muammoli vaziyatni tahlil etish, sintez qilish, umumlashtirish asosida uning yechimi bo`yicha takliflar, gipotezalar keltiriladi. Qarashlarining to`griligini isbotlashga harakat qiladilar.

Muammoli vaziyat – bu insonning intellektual qiyinchiliklarda paydo bo`lgan vaziyatlardan chiqish jarayoni ma`sullari va nomas`ullari faktlarga suyanib, maqsad sari intilishi vaziyatdan chiqa olishga intilishi, qiziqishlar orqali ijodkorlikka mahsulot olishga yo`l ochadi.

Muammoli vaziyat … muammo… uning yechimini izlab topish… muammoning yechimi.

O`quv- tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish, ta’lim jarayoniga va o`quv-biluv jarayoniga «Muammoli o`qitish» didaktikasini joriy etib borish asosiy ish jarayoniga aylanmog`i kerak.

Muammoli ta’lim ta’lim- tarbiya jarayonini faollashtirish, o`quvchilarning o`quv- biluv jarayoniga ehtiyoji qiziqishi, xohishini orttirishga sabab bo`ladi.

Agar o`qituvchi muammoli ta’limning mazmun- mohiyatini yaxshi o`zlashtirib olsa, o`quv jarayonining shakli va metodlarini, texnik jihatdan jihozlanishini amalda qo`llay olsa u o`z- o`zidan muvaffaqiyat keltiradi.

O`qituvchining didaktik jihatdan yaxshi tayyorgarligi juda muhimdir. Chunki muammoli ta’limning nazariy va amaliy jihatlarini atroflicha o`rganish- o`quv jarayonini san’at darajasiga olib chiqish demakdir, u o`z navbatida o`quvchining ta’lim mazmunini to`la o`zlashtirib olishga kafolatdir.

Muammoli ta’limni muvaffaqiyatli kechish shartlari

1. O`quv materiallarini muammolashtirish.

2. Bolaning faolligini tashkil etish.

3. O`qitishning bola hayoti, turmush tarzi, mehnati o`yin bilan aloqasi.

Muammoli vaziyatlar yaratish usullari.

1. O`qituvchi bolalarni ziddiyat holatiga keltiradi va o`zlaricha yechimini topishni taklif qiladi.

2. Amaliy faoliyatdagi ziddiyatlar to`qnashuvini vujudga keltiradi.

3. Bir savolning o`ziga har xil fikrlarni bildiradi.

4. Hodisani har xil pozistiyadan ko`rib chiqishni taklif qiladi.

5. Taqqoslashga, umumlashtirishga, xulosalar chiqarishiga undaydi.

6. Aniq savollar qo`yadi, yechimini so`raydi.

7. Muammoli topshiriqlarni qo`yib, yechimini so`raydi.

Muammoli o`qitish metodlari.

1. 
   Muammoli bayon etish, bunda pedagog mustaqil ravishda muammoli vaziyatni vujudga keltiradi va uning mustaqil yechimini qidiradi, topadi.
   
2. 
   Pedagog mustaqil ravishda muammoni qo`yadi, ammo uning yechimini o`quvchilarni jalb qilgan holda hamkorlikda izlaydilar, topadilar, xulosalaydilar.
   
3. 
   Pedagog o`quv jarayonida o`quvchilar oldiga muammoni qo`yadi. O`quvchilar uni izlaydilar, axborot almashadilar, qayta ishlab, o`zlarining ishtiroklaridagina yechimni topadilar.
   
4. 
   Muammoli vaziyat o`quvchilarni o`zlari tomonidan vujudga keltiriladi. Uning yechimini boshqa o`quvchilar izlanish, yangicha fikrlash orqali topadilar, o`zaro yechim qidiradilar. O`qituvchi yo`llanma, maqullash orqali passiv ishtirok etdi.
   

Muammoli ta’lim sohasida qalam tebratgan M.I.Mahmudov, M.N.Skatskin, I.Ya.Larner kabi olimlarning xulosalariga ko`ra quyidagi metodlarni keltirish mumkin: