Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

3. KEYNSChILIK VA NEOKEYNSChILIK
J.M.Keyns G’’oyalari uning’ izdoshlari tomonidan .davom ettirildi va uch oqimg’a ajraldi, biz oqimlarni keynschilik deb ataymiz.
Keyns ta’limoti ayniqsa AQShda katta shuҳrat qozondi. G’arvard universiteti professorlari E.Xansen (1887-1975), S.Ҳarris, J.M.Klarklarning’ asarlarida bu G’’oyalar rivojlantirildi va dastlab yang’i keynschilik, keyinroq esa ortodoksal keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to’liq qabul qilindi, ammo masalan, Xansen tomonidan stag’nastiya nazariyasi bilan to’ldirildi.
Xansenning’ fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning’ ichki qarama-qarshiliklaridan emas, balki «tashqi impulslar»ning’ susayg’anlig’i tufaylidir. Davlat ҳarajatlarini o’stirish uchun soliqlarni oshirish taklif etiladi, ularning’ fikricha ish ҳaqining’ 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, shuning’dek «me’yordag’i inflyastiya» ҳam taklif etiladi.
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konstepstiyasini to’ldirdilar. Multiplikatorlar ta’siri keying’i qator davrlarda ҳam bo’ladi, ya’ni uni uzluksiz jarayon deb qaradilar.
Yang’i keynschilar samarali talabdan ҳam yuqori keskin o’sishni tushuntirishg’a ҳarakat qiladilar. Ular multiplikator prinstipini akselerastiya prinstipi bilan to’ldirdilar. Bu prinstipg’a ko’ra, aniq-tiniq sharoitlarda daromadlar o’sishi investistiyalar o’sishig’a olib kelishini ko’rsatuvchi koeffistent (multiplikator tushunchasig’a teskari). Multiplikator prinstipig’a ko’ra investistiyaning’ qanday ishlatilishi juda muҳim aҳamiyatg’a eg’a emas, u ish bilan bandlikni ta’minlab, daromadni oshirishi kerak. Yang’i keynschilar esa investistiyaning’ qanday ishlatilishig’a katta e’tibor berib, industrlashg’an investistiya tushunchasini kiritdilar. Akselerator investistiya o’sishining’ daromad o’sishig’a, ya’ni investistiyadan keying’i va undan olding’i daromadlarning’ farqlari nisbati bilan aniqlanadi.
Yang’i prinstipning’ moҳiyati shundaki, ba’zi bir asbob-uskuna, mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun nisbatan o’zoq vaqt talab etiladi, shu muddatni ko’tish mazkur mashinalar ishlab chiqarishni keng’aytirishg’a psixolog’ik (ruҳiy) ta’sir etadi, bu esa real talabdan ortiq bo’ladi va investistiyag’a talab ҳam ortadi.
Multiplikator va akselerator G’’oyalarig’a asoslanib iqtisodiyotning’ uzluksiz o’sish sxemasi ishlab chiqildi, uning’ asosida davlat kapital qo’yilmalari yotadi. Davlat byudjeti kapitalistik iqtisodiyotda tartibg’a solinadig’an bosh mexanizm ҳisoblanadi.
Soliqlar iqtisodiyot o’sg’anda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. Davlat to’lovlari esa aksincha, inqiroz davrida oshadi va o’sish davrida kamayadi. Shu yo’l bilan Xansenning’ fikricha samarali talab ҳajmi me’yorlashadi. Bunda xususiy kapital qo’yilmalarini tartibg’a solish va davlat ҳarajatlarini sharoitg’a qarab o’zg’artirish cheg’aralari ҳam belg’ilanadi. O’sish davrida davlat ҳarajatlarini cheklash, inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo’l bilan xususiy ҳarajatlarni kompensastiyalash taklif etiladi, ҳarbiy iqtisod maqtaladi, uni kon’yunkturani me’yorlashning’ eng’ yaxshi vositasi deb qaraladi (AQShda ҳarbiy ҳarajatlar doim yuqori bo’lishig’a e’tibor bering’).
Franstiyadag’i keynschilik xususiyatlari. XX asrning’ 40-yillari Keyns G’’oyalari Franstiyada ҳam shuҳrat qozondi. Keyns G’’oyalarini to’lalig’icha (G’.Ardan, P.Mendes-Frans) qabul qilg’anlar ҳam bo’ldi. Ba’zilari (F.Perru) ssuda foizini tartibg’a solishni samarasiz deb ҳisobladilar, bundan ko’ra iqtisodiyotni rejalashtirish taklif etildi. Bunda davlat yo’li bilan tartibg’a solishni monopolistik kapitalning’ xususiy manfaatlarig’a moslashtirish kerak deyiladi. Fransto’z olimlari imperativ va indikativ rejalashtirishni ajratishadi. Imperativ rejalar direktiv ҳarakterg’a eg’a (sostialistik rejalashtirish). Indikativ rejalashtirishda reja markazi asosiy maqsadlarni belg’ilaydi va turli uslublar bilan tadbirkorlarni ma’lum ҳatti-ҳarakatlarg’a yo’naltiradi. Ular faqat davlat sektoridag’i korxonalar uchun zaruriy ҳisoblanadi (Ҳindiston, Malayziya va boshqa bir qancha kapitalistik mamlakatlarda shu usul qo’llaniladi). Uzoq muddatli prog’nozlar va rejalar to’zish keng’ qo’llanilmoqda (bu ҳaqda to’laroq ma’lumot quyida beriladi).
Keyns uslubi kapitalizmdag’i iqtisodiy inqirozlarning’ oldini olishg’a qaratilg’an edi, ammo II Jaҳon urushidan keyin AQSh va boshqa mamlakatlarda bu inqirozlar davom etmoqda. 1948-49, 1953-54, 1957-58, 1960-61, 1967, 1969-71, 1974-75 va 1981-82 yillardag’i ҳamda boshqa inqirozlar bu fikrimizning’ dalilidir.
Bular Keyns ta’limotini tanqid qilish uchun asos bo’ldi. Masalan, S.Ҳarrisning’ fikricha, Keyns barcha qiyinchiliklarni ҳisobg’a ola olmag’an, masalan, to’la bandlikka erishish ҳaqida g’ap boradi-yu, qanday qilib uni doimo ta’minlash ҳaqida taklif yo’q, inflyastiyaning’ eng’ katta darajasi noaniq, davlat qarzlarining’ cheg’arasi ҳam berilmag’an.
Keyinchalik yang’i keynschilik o’rnig’a postkeynschilik vujudg’a keldi. Ing’liz iqtisodchilari J.Robinson, N.Kaldor, P.Sraffa, amerikalik olimlar A.Eyxner, S.Vayntraub mana shu postkeynschilar g’uruҳig’a kiradilar. Ular kapitalistik tizimning’ ichki turG’’unlig’i konstepstiyasini tanqid qiladilar, Keyns bo’yicha g’o’yoki asosiy G’’oya kapitalistik iqtisodiyotning’ nostabillig’i bo’lg’an. Yang’i keynschilik G’’oyalari ҳam tanqid ostig’a olinar ekan, ag’ar boshqa olimlar Keyns G’’oyalarini statik, ya’ni turG’’un deb qarasalar, ular bu ta’limotni dinamik, ya’ni ҳarakatchan nazariya deb qaraydilar.
Postkeynschilarning’ avvalg’i davrda paydo bo’lg’an «yuqori naf», «ishlab chiqarish omillarining’ eng’ yuqori unumi» nazariyalarini tanqid qilishi ҳarakterlidir. Ular o’z G’’oyalarini D.Rikardoning’ qiymat qonunig’a asoslanib ilg’ari suradilar. Ularg’a polshalik iqtisodchi M.Kalestkiyning’ taqsimot konstepstiyasi qo’l keldi. Investistiyalar o’sishi bilan ayrim sinflar iste’molining’ ҳissalari o’rtasidag’i boG’’lanish qonuniyati qarab chiqiladi.
Postkeynschilar iqtisodiy siyosatlarda kapitalistik iqtisodiyotni tartibg’a solish mexanizmini yanada takomillashtirish tarafdorlari edilar. Ko’pchilik «daromadlar siyosati»ni oqlaydi, chunki bu yo’l bilan inflyastiyag’a qarshi ko’rashish mumkin.
Keyns G’’oyalarini neoklassik yo’nalish bilan yaqinlashtirishg’a intiluvchilar ko’p bo’lg’an. Ular orasida A.Pig’uning’ xizmatlari katta. Uning’ fikricha, inqirozlarning’ asosiy sababi - bu ish ҳaqining’ kam eg’iluvchanlig’idir. Bandlik to’la bo’lmag’an ҳolda makroitisodiy muvozanat faqat ish ҳaqi va baҳolarning’ elastik (qayishqoq) bo’lmag’an ҳolatida mumkin deb qaraladi.
Ҳozirg’i davr keynschilig’ida ikkita tendenstiya xukmron bo’lib ҳisoblanadi: 1) AQShning’ bir qator iqtisodchilari nomi bilan boG’’liq amerika keynschilari va 2) avvalo Franstuz tadqiqotchilari nomi bilan boG’’liq Evropa keynschilari.