Мавзу: М. Портер бўйича рақобат концепцияси

2. М. Портер бўйича рақобат концепцияси
Портер томонидан 1982 йили киритилган кенгайтирилган рақобат концепсиясининг мазмуни шуки, фирманинг асосий бозордаги рақобатли афзалликдан фойдалана олиш қобилияти фақатгина ўзи дуч келаѐтган бевосита рақобатга эмас, балки шу бозордаги потенциал рақиблар, ўринбосар товарлар, мижозлар ва етказиб берувчилар каби кучларнинг таъсирига ҳам боғлиқдир. Потенциал рақиблар ва ўринбосар товарлар фирма учун бевосита хавф уйғотса, мижозлар ва етказиб берувчилар эса ўзларининг талаблари билан билвосита таҳдид солиб туради (расмга қаранг).

Потенциал

рақиблар

			Янги рақибларнинг			кириб келиш хавфи
					Сектордаги рақиблар
Таъминотчилар									Мижозлар
					Ишлаѐтган фирмалар
	Етказиб								Мижозларнинг
					ўртасидаги рақобат
	берувчиларнинг								савдолашиш
	савдолашиш								қобилияти
	қобилияти
					Ўринбосар	товарлар хавфи

Ўринбосарлар

1.7-расм. Кенгайтирилган рақобат концепцияси

Мана шу кучларнинг ўзаро таъсири охир-оқибатда товар бозорининг рентабеллигини белгилайди. Табиийки, рақобат муҳитини ташкил қилувчи асосий кучлар турли бозорларда турлича бўлиши мумкин (1.7-расм).


3. Рақобатдаги ютуққа миллий шарт-шароитларни таъсири
Ҳозирги кунда рақобат курашида устунлик бундай рақобатда эмас, балки баҳолардан ташқари рақобатдадир. Чунки, ҳозирги кунда истеъмолчилар кўпинча маҳсулотнинг баҳосига эмас, балки биринчи навбатда (товарнинг) фойдали фазилатларига аҳамият беришади ва шу фазилатлар маъқул келса, товар учун кўпроқ пул тўлашга ҳам тайѐр бўладилар.

Маркетинг изланишлари шуни кўрсатадики, ривожланган мамлакатларда харидор товар ҳарид қилаѐтганда биринчи навбатда унинг фазилатлари, ташқи кўринишига, дизайнига аҳамият берадилар. Шундан кейин товарнинг техник кўрсаткичларига эътибор берадилар. Шундай кўрсаткичлар ичида нарх-наво 6-7 ўринларда туради. Лекин бу бой, аҳолисининг турмуш даражаси юқори бўлган давлатларига хос хусусиятдир. Ваҳоланки, Ўзбекистон каби мамлакатларда баҳо ҳозирча харидор учун муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Буни албатта ҳисобга олиш зарур.

Ҳозирги замон жаҳон иқтисодиѐтининг ўзига хос хусусияти - интеграция, бунинг устига умумий, яъни капитал, ишлаб чиқариш, меҳнат интеграцияси.

Сўнгги йилларда интеграция янги мамлакат ва минтақаларни қамраб олди ва қуйидаги йўналишлар бўйича ривожланмоқда:

• 
  ишлаб чиқариш кучларининг байналмилаллашуви;
  

• 
  халқаро меҳнат тақсимотининг байналмилаллашуви;
  

• 
  моддийлашган товарлар бўйича анъанавий халқаро савдо хусусиятининг сифат ўзгариши ва кўламининг кенгайиши;
  

• 
  турли мамлакатларда иқтисодий фаолиятнинг чатишиб кетиши ва ўзаро боғлиқлигини таъминловчи молиявий ва ишлаб чиқариш ресурсларининг халқаро миқѐсда кўчиб юриши;
  

• 
  хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланиши;
  

• 
  илмий-техник билимлар билан халқаро алмашинув;
  

Рақобат стратегияси

Таннархни

Маҳсулотларни

Бозорни

Янгиликни

Бозор эҳтиѐжига ўз

пасайтириш

дифференци-

сегментлаш

жорий этиш

вақтида таъсир

ациялаш

ўтказиш

Маҳсулот

Маҳсулотларнинг

Бозор

Рақобатчилар

Рақобатларни вақт

таннархи ва

бетакрорлиги

сегментида

бўлмаган,

оралиғида мобил

нархининг

(алоҳидалиги),

комплекс

янги

бошқарув тизими

пастлиги

уларни юқори

хизмат

ўзлаштирил-

ҳисобига ортда

сифатлилиги ѐки

кўрсатиш

маган бозор

қолдириш

алоҳида дизайнга

бошида иш

эгалиги

олиб бориш

Рақобатбардошликнинг асосий устунликлари

1.8.-расм. Рақобатбардошлик устунликлари ва рақобатнинг базавий стратегияси ¹

Глобаллашув жаҳон бозорлари ва минтақавий иқтисодиѐтларнинг тизимли интеграцияси билан тавсифланади, бунинг натижасида иқтисодий ўсиш кузатилади, замонавий технологиялар ва бошқарув механизмларининг жорий этилиши жадаллашади.

Замонавий глобаллашув жараѐни аввалги интеграция жараѐнларидан маълум қадар фарқ қилади. Энг авваало, бу жуда кўп мамлакатларнинг савдо, молия, инвбестиция ва ахборотлар учун ўз чегараларини очишида кўринади.

Ҳозирги замон жаҳон иқтисодиѐтининг ўзига хос хусусияти - интеграция, бунинг устига умумий, яъни капитал, ишлаб чиқариш, меҳнат интеграцияси. Сўнгги йилларда интеграция янги мамлакат ва минтақаларни қамраб олди ва қуйидаги йўналишлар бўйича ривожланмоқда:

• 
  ишлаб чиқариш кучларининг байналмилаллашуви;
  

• 
  халқаро меҳнат тақсимотининг байналмилаллашуви;
  

• 
  моддийлашган товарлар бўйича анъанавий халқаро савдо хусусиятининг сифат ўзгариши ва кўламининг кенгайиши;
  
• 
  турли мамлакатларда иқтисодий фаолиятнинг чатишиб кетиши ва ўзаро боғлиқлигини таъминловчи молиявий ва ишлаб чиқариш ресурсларининг халқаро миқѐсда кўчиб юриши;
  

• 
  хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланиши;
  

• 
  илмий-техник билимлар билан халқаро алмашинув;
  

• 
  ишчи кучининг халқаро миграцияси;
  

• 
  замон талабларидаги глобал муаммолар (табиатни
  

муҳофазақилиш,Дунѐокеани,космосниўзлаштириш,

ривожланаѐтган мамлакатларнинг оч аҳолисига ѐрдам кўрсатиш ва бошқалар)ни ҳал этишга йўналтирилган халқаро ҳамкорлик.

Глобаллашув жараѐнининг асоси айирбошлаш эмас, балки сўнгги ўн йиллар ичида жадал суръатларда ривожланаѐтган трансмиллий корпорациялар (ТМК)нинг институционал шакли сифатидаги ишлаб чиқариш бўлиб қолди.

Етук фирмалар баҳолардан ташқари рақобатда қуйидаги нарсаларга ҳам эътибор берадилар ва эвазига фирманинг бир текис ривожланишига эришадилар: товарнинг техник жиҳатдан янгилиги, унинг автоматлаштирилиши;

 товарларнинг янгидан-янги эҳтиѐжларни қондириш имкониятлари;

• 
  ўхшаш товарларга нисбатан ишлаб чиқарилаѐтган товарнинг чидамли, ишончлилиги, сифатининг юқорилик даражаси;
  

• 
  товарларни сотиб олган харидорларга кўрсатиладиган хизматларнинг хилма-хиллиги, ҳолати;
  

товарларнинг тежамлилиги, ихчам, фойдаланишдаги самараси; Атроф-муҳит учун экологик тоза бўлиши ва ҳоказолар. Уларнинг ҳар бирининг аҳамияти катта ва кучли фирмаларда шу нарсаларга аҳамият бериш фаолият, турмуш тарзига айланган. Рақобатнинг ноформал, жамият томонидан қораланадиган тури ҳам мавжуд. Бу ўринда ғирром рақобат тўғрисида ҳам сўз юритишимиз керак бўлади. Рақобат фирмалар учун ҳаѐт-мамот масаласи бўлгани учун, улар айрим ҳолларда рақобат курашида ғайриқонуний усуллардан фойдаланадилар.

Бунда улар давлат томонидан рақобат курашини тартибга солувчи турли қонун ва қоидаларга хилоф равишда иш кўрадилар. Ғайриқонуний усулларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  баҳолар бўйича бир неча фирмаларнинг ўзаро келишиб олишлари;
  

• 
  бошқа фирмалар товарларининг номлари, ташқи кўриниши,
  

товар нишонасини ўзбоишимчалик қилиб рухсациз фойдаланиш;

• 
  рақобатчилар тўғрисида нотўғри ахборот ѐки тўғри бўлса ҳам
  

уларнинг обрўсига зиѐн келтирадиган маълумотлар тарқатиш;

• 
  рекламада товарларни ножўя солиштириш, ахборот бериш;
  

• 
  рақобатчиларга нисбатан рекет, шантаж ва ҳоказолар ѐрдамида зўравонлик қилиш;
  

• 
  рақобатчининг тижорат сирларини пинҳона билиб олиш;
  

конфеденсиал ва махфий маълумотларни овоза қилиш;

• 
  товарнинг сифати, хусусиятлари каби масалада харидорларни алдаш, нотўғри ахборот бериш ва реклама қилиш.