Mavzu: Kompyuterlarga lokal tarmoqni o’rnatish va ishlatish

2.1. Lokal kompyuter tarmog’i to’g’risida tushuncha
Lokal kompyuter tarmog’i tushunchasi nisbiydir. Bunday deyishimizga sabab, kompyuterlar bir xona (sinf xonasi), bino, tashkilot yoki bir kancha filiallardan iborat bulgan tashkilot doirasida kompyuter tarmoqlari tashkil qilish mumkinligidadir. Shuning uchun ham ba’zan 500 metrgacha bulgan masofada birlashtirilgan kompyuterlar lokal kompyuter tarmogi deb ataladi. Ba’zan uzokrok masofada joylashgan kompyuterlar ham lokal tarmoqka birlashtirilishi mumkin.

Lokal tarmoq maxsus simlar bilan birlashtirilgan kompyuter, kommunikastiya, periferiya (tashki ulanadigan) kuril­malarining birgalikda foydalanish maksadida biriktirilishidir.

Lokal tarmoq yaratishdan maksad - tashkilotlar, oliy ukuv yurtlarida mavjud kompyuter parki va uning resurslar (prin­ter, skaner, katalog, fayllar)idan unumli, tejamli foydalanishdir.

Sim sifatida: kalin koaksial, ingichka koaksial, uralgan juftlik (toking ring-«vitaya para») deb ataluvchi, optik tola (tola) simlari ishlatilishi mumkin. Odatda kalin koaksial simlar tarmoqning uzokrokdagi kismida, ma’lumotlarni uzatish kobiliyatini yukori bulishini ta’minlash maksadida ishlatiladi.

Koaksial sim. Bunday sim turt katlamdan tashkil topgan buladi: uning eng ichki katlami metall simdan iborat. Bu izolyastiya bilan uralgan bo’lib, u 2-katlamini tashkil kiladi. 3-katlam izolyastiyasi yupka metall ekran bilan koplangan buladi. Ekran egiluvchan uki, ichki sim egiluvchanlik uki bilan ketma-ket tushadi. Shuning uchun ham koaksial sim deyiladi. Turtinchi katlam plastik katlamdan iborat bo’lib, u uchta katlamni koplaydi.

Keyingi paytda keng rivojlangan kabel televideniesida ishlatiladigan sim koaksial simdir. Kabel televideniesi yordamida bir kancha kanallar orkali kursatuvlar berilishining sababi ham koaksial simlar orkali bir paytda bir kancha turli signallarni uzatish imkoniyati borligidandir. Bunda har bir signal turiga bittadan kanal mos keladi. Har bir kanal uz chastotasida ishlaydi, shuning uchun ular oralikda bir-biridan mustakil xisoblanadi.

Koaksial simning asosiy afzalligi, uning katta kenglikda ishchi chastotalariga ega bulganligi tufayli katta xajmdagi ma’lumotlar okimini yukori tezlikda uzatishi mumkinligidadir. Bu imkoniyat yukori tezlik bilan ishlaydigan lokal kompyuter tarmoqlarini yaratish imkoniyatini beradi.

Koaksial simlarning ikkinchi afzalligi ularning turli tashki karshiliklarga chidamliligi va nisbatan uzok masofalarga ma’lumotlarni (signal shaklidagi) uzatishi mumkinligidadir.

Koaksial simlari uchun kabul kilingan andozalar mavjud bo’lib, u Internet kompyuter tarmogi uchun Internet yugon simi (taxminan kulning katta barmogi yugonligida) deb ham yuritiladi. Bundan tashkari, yugonligi taxminan kichik barmok yugonligida bulgan, xozirda keng tarkalgan Cheapernet yoki Thinnet simlari mavjud. Yugon va ingichkarok koaksial simlar albatta uz xususiyatlariga ega: yugon simlar ingichkaga nisbatan uzokrok masofaga ma’lumotlarni uzatadi va tashki karshilikka chidamlirokdir.

Yuqorida aytganimizdek, afsuski, bu simlarni tugridan-tugri kompyuterga ulab bulmaydi. Buning uchun kushimcha boglovchi sifatida BNC boglovchisidan foydalaniladi.

Koaksial simining asosiy xususiyati uning universalligidir, ya’ni uning yordamida deyarli barcha turdagi: tovush, video va xokazo signallarni uzatish mumkin.

Omninet, Onet kompyuter tarmogi bunday simlarni birinchi bo’lib ishlatgan. 1-tarmoqlarda bunday simlar orkali ma’lumotlarni uzatish tezligi 1 m/bit atrofida bulgan, (Ethernet tarmoqlarida ishlatilgan) koaksial simlarga nisbatan uzatish tezligi 10 barobar kam. Keyingi tarmoqlarda uzatish tezligi koaksial simlar orkali uzatilish tezligiga barobarlashdi. Ammo ma’lumotlarni uzatish masofasi koaksial simlar uzatishiga nisbatan 5 marta kamdir.

Optik-tolali simlar. Optik-tolali deyilishiga sabab, yoruglik quvvatidan tolalar orkali boshqa energiya turiga aylantirilishidir. Bunday simlarning diametri bir necha mikron bo’ladi. Ular kattik katlam bilan, tashkaridan esa ximoyaviy qoplam bilan qoplangan kurinishda buladi. Birinchi optik-tola simlar shisha materialidan tayyorlangan edi. Hozir esa uning o’rniga plastik tolalar ishlatiladi.

Optik-tolali simlarning afzalliklari: har kanday tashki karshiliklarga chidamliligi, ma’lumotlarni uzok masofalarga uzgartirishsiz va tez uzatilishi (avvalgilariga nisbatan xatto 10 barobar tez). Uning kamchiligi LKT (lokal kompyuter tarmogi)ni hosil qilishda simlarni ulashning nisbatan qiyinligi, ularga xizmat ko’rsatishning qimmatligi va qiyinligidadir. Bundan tashqari, optik-tola simlarining keng tarqalmaganligiga sabab, etarlicha tajribaga ega bo’lgan mutaxassislarning yo’qligi ham deyish mumkin.

Shu bilan birga optik tolalarni boshqa vositalar bilan birlashtirib ishlatish maqsadida andozalar ishlab chiqilgan. Bular FDDI (Fiber Distributed Data Interface - ma’lumotlarni tarqatishning optik-tola interfeysi), FOSTAR IEEE (Insti­tu­te of Electrical and Electronics Enginers-elektrotexnika va radioelektronika injenerlari instituti),VGA - Video Grap­hics Array – videografikli massiv. Bular Ethernet tarmogi optik-tola variantini taklif qilib amalga oshirganlar.

Biz yuqorida aytganimizdek koaksial va optik-tola simlarni IBM kompyuterlariga to’g’ridan-to’g’ri ulash qiyin. Lekin bu masalani hal qilish uchun birlashtiruvchiga ega bo’lgan tayyor simlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.

Optik-tola simlar magistral (tez ishlaydigan) kanallarda ma’lumotlarni yuqori ishonch bilan uzatilishini ta’minlash talab kilinadigan xollarda kullaniladi. Bu usuldan foydalanish ancha kimmatrok hisoblanadi. Lekin undan foydalanish ko’p afzalliklarga ega va katta hajmdagi ma’lumotlar katta tezlik bilan uzatiladi. Uzining ekspluatastion parametri tufayli, ko’p hollarda undan foydalanish o’zini oqlaydi. Respublikamizda bu borada amaliy loyixalar amalga oshirilmoqda.

Lokal kompyuter tarmoqlari ingichka (Ethernet) koaksial sim yoki vitaya para bazasida ko’riladi. Odatda bunday koaksial simlar yordamida tashkil qilingan tarmoq umumiy shina (sim) orqali birlashtiriladi. Bu esa ma’lum noqulayliklarga olib keladi. Masalan, koaksial simning biror joyida uzilish bo’lsa, tarmoq kompyuterlari ishlamay qoladi. Sim uzilgan joyni topish masalasi esa amrimaxol bo’lib koladi. Shuning uchun hozirda lokal kompyuter tarmoqlarini yaratish strukturalash prinstipiga asoslanadi. Bunda har bir struktura aloxida «vitaya para» simlari bilan ulangan bir necha kompyuterlar tarmoq adapteri (moslovchisi) orkali kompyuter bilan boglangan shaklda tuziladi. Bunda har bir struktura aloxida «vitaya para» simlari bilan bir necha kompyuterlarning tarmoq adapterlari orkali kompyuterlarga ulangan xolda buladi. Tarmoqni kengaytirish uchun unga yangi shunday struktura kushiladi xolos. «Vitaya para» prinstipida tarmoq tuzishda kushimcha joylar (yangi kompyuterlar olinganda) tashkil qilish uchun kushimcha simlar tortiladi. Natijada yangi foydalanuvchini tarmoqka kushish bir yoki bir necha panellarda kommutastiyani uzgartirishga olib keladi xolos. Toking ring («vitaya para») asosida qurilgan tarmoqlar biroz kimmatrok bo’lsada, kelajakda u uzini tula oklaydi va ko’p yillar buzilmay ishlaydi.

Bunday kompyuter tarmoqlarida kommutastiya maksadida kushimcha yangi elektron kurilma - xab ( hub) ishlatiladi. Har bir xab 8 dan 30 tagacha ulash joylariga ega. Bu ulash joylariga kompyuter yoki boshqa xab ulanishi mumkin. Xabga kompyuter ulansa, unda elektronikaning bir qismi xabda bo’lsa, ikkinchi qismi kompyuterda buladi. Bu esa ulanishni ishonchliligini oshiradi. Bundan tashkari, xab har xil tashki nosozliklarni bartaraf kiladi. Shunday kilib, xab-sistemaning asosiy qismi bo’lib, uning ishlashi va imkoniyatlarini belgilaydi. Xablarda portlar holatini nazorat kiluvchi kursatkich mavjud. Bu esa kontaktlarning yomon holatini, simlarning zararlanganligini va boshqa vaziyatlarni tez xal kilib boradi. Bunday strukturali tarmoqning yana bir afzalligi uning tashki nosozliklarni bartaraf kilishi bo’lsa, ikkinchi tomondan, agar uning ikki elementi orasida nosozlik paydo bo’lsa, tarmoq uz ishini davom ettira berishidadir.

Turli andozalardan foydalanuvchi tashkilotlarda mavjud lokal kompyuter tarmoqlari birgalikda ishlashini ta’minlash uchun kushimcha maxsus jixozlar: ko’p riklar, marshrutlashtiruvchilar, konstentratorlardan foydalaniladi.
2.2. Tarmoqlarni ekspluatastiya qilish jarayoni.
Odatda sifatli qurilgan kompyuter tarmoqlari qo’shimcha ishlarni talab qilmaydi. Uning doimo ishlashi uchun programmalarni har xil viruslardan saqlash, o’rnatilgan operastion sistemani ishlashini kuzatish, qurilmalarni profilaktik ko’rikdan o’tkazib turish etarlidir.

Tarmoqdagi jixozlarning buzilishi, fizik nosozliklar ko’p incha tez bartaraf kilinadi. Chunki bunday holatlar andozaviy xarakterga ega. Tarmoqni kafolatlangan xolda ishlashini ta’minlash uchun avvaldan, har extimol, zaxirada simlar, tarmoq platolari, kurilmalar ulanadigan kismlar olib kuyish foydalidir.

Bu toking ring asosida tashkil kilingan tarmoqlardagiga qaraganda osonrokdir.

Agar tarmoqda nosozliklar paydo bo’lsa, xabda mavjud indikatorlar (kursatuvchilar) bu tugrisida ma’lumot berib turadi. Bunda ishlamaydigan kompyuter indikator yoritkichi yonmaydi. Xuddi shuningdek tarmoq adapteri ishlamasa, uning yonidagi yoritkichi yonmaydi.

Koaksial asosida tashkil kilingan lokal kompyuter tarmoqlarida simning bir qismi zararlansa, butun tarmoq ishdan chikadi. Shuning uchun ham simlarni ishchi holatda ushlab turish uchun begonalarning bu simlarga tegishi, ular ulangan joylarni uzish va boshqa holatlardan doimo saqlab turish lozim.

Agar kompyuterni tarmoqdan uzish lozim bo’lsa, unda T-simon joyga tegmasdan, simni kompyuterga boruvchi kismini ajratish kerak. Kompyuter tarmogida boshqa ishlayotganlarga xalaqit bermaslik maksadida u yoki bu nosozlikni bartaraf qilish amalini tez bajarish, iloji bo’lsa, mutaxassis bilan maslaxatlashib qilish lozim.