Mavzu: Kompleks birikmalarda boglanish tabiati Reja: Kirish. A. Verner nazariyasi

Mn2+ < Fe2+ < Co2+ Ni2+ < Cu2+ > Zn2+


Koordinasion birikmalarning beqarorlik va barqarorlik konstantlari tajribada to’g’ri usullar bilan aniqlanadi.


Oraliq metallar ionlarining azotli va kislorodli ligandlar bilan hosil qiladigan komplekslari ustida Tosh.DU xodimlari (O’z bekiston FA a’zosi, prof. Parpiyev N.A., Prof. Raximov X.R., dots. Muftaxov A.G., dots. Nigay K.G., dots. Asamov K.A., Tursunov A.A. va boshqalar) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar koordinasion birikmalarning suvda va organik erituvchilarda barqarorligi, ularning ichki tuzilishi to’g’risida yangi ma’lumotlar olishga va ularning tayyorlashning yangi usullarini yaratishga imkon beradi.


Fermentlar hayotda ko’pchilik jarayonlarda (oziq-ovqat tayyorlashda: non pishirishda, vinosozlik, pivo, pishloq tayyorlash, choyni fermentasiyasida, sirka, spirttayyorlashda), mikrobiologiyada, farmasevtikada va tibbiyotda keng qo’llaniladi. Gidrolaza sinfiga kiradigan amilaza fermentini odamning sulak bezi ishlab chiqaradi. Kraxmal, glikogen va ularga yaqin bo’lgan polisaxaridlarning gidroliz reaksiyasini tezlashtiradi.

A.Verner nazariyasi asosida qo’shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinasion birikmalarning mavjudlik sababini va stereokimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinasion bog’lanishdagi asosiy va qo’shimcha valentliklarning ma’nosi faqat elektron nazariya asosidagina to’la tushuntiriladi. Shuningdek, ba’zi koordinasion birikmalarda ligandlar neytral molekulalar (masalan; H₂O, NH₃, CO, C₂H₅, C₂H₄, C₆H₆ va hokazolar) bo’lishi mumkin. Bunday koordinasion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor-akseptor (ba’zan dativ) bog’lanish mavjud. Ba’zi koordinasion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli bo’ladi, masalan; Cr(C₆H₆)₂, Cr(CO)₆, Fe(CO)₅, Ni(CO)₄, Co₂(CO)₈ kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog’lanish hosil bo’ladi.

Koordinasion birikmalarda bog’lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog’liq bo’ladi. Koordinasion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq.
Koordinasion birikmalarda bo’ladigan kimyoviy bog’lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqda uchta nazariya yaratildi:
1. Valent bog’lanish yoki atom orbitallar metodi
2. Kristall maydon nazariyasi
3. Molekulyar orbitallar metodi (ligandlar maydoni nazariyasi).
Kristall maydon nazariyasiga ko’ra d-elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi. Bu nazariyaga ko’ra markaziy atom bilan ligandlar orasida ion bog’lanish yoki ion-depol bog’lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning kvant-mexanik tuzilishini hisobga oladi, lekin
ligandlarni hech qanday strukturaga ega bo’lmagan shunchaki zaryadli nuqtalar deb qaraydi; ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tassavvur qiladi.