Mavzu: Kirish Xavfsizlik texnikasi o’rganish. Avtomobil tuzulishi xaqida umumiy ma’lumot

2.Tormoz mexanizmlari va ularning turlari.


Tormoz kuchini xosil ilish vazifasini tormoz mexanizmi bajaradi. Tormoz mexanizmlari sildiraklarda yoki transmissiyada joylashgan bo’lishi mumkin. Tormoz mexanizmi ancha katta arshilik xosil ilsa, tormoz kuchi shuncha katta bhladi. Uning maksimal iymati sildirak va yhl orasidagi ilashishga xamda yhldan sildirakka ta’sir iluvchi vertikal reaksiyaga (R_z) botsli, ya’ni:


P_tmaxq R_z; (bu yerda: - ilashish koeffitsiyenti)
Ilashish koeffitsiyenti ancha katta bo’lsa, tormoz kuchi shuncha katta bhladi. Masalan, uru asfalt yhlda ( q0,8) tormozlanish samaradorligi yaxshi bo’lsa, xuddi shu yolda yomg’irdan keyin ( q0,5) tormozlanish samaradorligi pasayadi. Sildirak bilan yhl orasidagi ilashish yaxshi bhlishi uchun sildirak sildirashi kerak. Agar sildirak sildirashdan thxtasa, ya’ni blokirovkalansa, u xolda sildirak yhl ustida sirpanadi va ilashish koeffitsiyenti 20...30 % ga kamayadi.
Friksion tormoz mexanizmlari keng taralgan bhlib, ularning ishlash prinsipi aylanuvchi detallarning hzsalmas detallarga ishalanishiga asoslangan. Aylanuvchi detallarning shakliga arab tormoz mexanizmlari barabanli va diskli bhlishi mumkin.
Tormoz mexanizmlari uyidagi mezonlar orali baxolanadi:

• 
  samaradorligi;
  
• 
  bararorligi;
  
• 
  muvozanatlashgani;
  
• 
  reversivligi.
  

Tormoz mexanizmi ancha katta tormoz momenti xosil ilsa, shunchalik samarador xisoblanadi. Tormoz mexanizmidagi ishalanish koeffitsiyentining hzgarishi (izishi, namlanishi, moylanishi va x.z. natijasida) tormoz samaradorligi ta’sir etmasa, bunday tormoz mexanizmlari bararor xisoblanadi. Tormozlanish vatida tormoz mexanizmi xosil ilayotgan ishalanish kuchlari aylanayotgan detallarning tayanchiga (podshipnikka) yuklanish xosil ilmasa, bunday tormoz mexanizmlari muvozanatlashgan deyiladi. Avtomobilning oldinga va oraga o’arakati davomida tormoz samaradorligi hzgarmasa bunday tormoz mexanizmlari reversiv deyiladi.



22.2-rasm. Kolodka-baraban turidagi tormoz mexanizmlarining
asosiy sxemalari
1-aktiv kolodka
2-passiv kolodka
3-tayanch barmotsi
4-gidrotsilindr
5-ora kolodka
6-sharnir
7-oldingi kolodka
8-keruvchi musht





Barabanlitormozmexanizmlarikolodkalartayanchiningjoylashganjoyigaarabvakeltirilgankuchlarningxarakterigaarabuyidagiturlargabhlinadi:

• 
  keltirilgan kuchlari teng bhlgan va tayanchlari bir tarafga joylashgan tormoz mexanizmi (22.2a-rasm). Ishchi silindrdagi porshen yuzalari teng bhlgani uchun keltirilgan kuchlar R₁ va R₂ hzaro teng bhladi. Tormoz mexanizmini bao’olash uchun sxemada barabanning kolodkaga berayotgan reaksiyasi N₁ va N₂ o’amda T₁ va T₂ khrsatilgan. Shuningdek tayanchda o’osil bhlayotgan reaksiyalar vertikal Y va gorizontal U tashkil etuvchilari orali khrsatilgan. Agar kolodkalarga ta’sir etayotgan kuch momentlari yitsindisini khrib chisak, 1- kolodka o’osil ilayotgan tormoz momenti 2- kolodka o’osil ilayotgan tormoz momentidan katta bhladi. Buning sababi shundaki, 1- kolodkaga ta’sir ilayotgan kuch (R₁) bilan ishalanish kuchi (T₁) ning yhnalishi bir tarafga yhnalgan va natijada 1-kolodka aylanayotgan barabanga yanada kuchliro ishalanadi. 2-kolodkada esa kolodkaga ta’sir iluvchi kuch (R₂) bilan ishalanish kuchi (T₂) arama-arshi tarafga yhnalgan va natijada 2-kolodka aylanayotgan barabanga yaxshi ishalanmaydi. 1-kolodka aktiv kolodka deb ataladi, 2-kolodka esa passiv kolodka deb ataladi. Agar avtomobil ora tarafga xarakatlansa kolodkalarning roli almashadi.
  

Yuorida keltirilgan mezonlar bhyicha baxolaydigan bhlsak, (rasm 22.2 a.) da khrsatilgan tormoz mexanizmi avtomobil oldingi va ora tarafga xarakatlanganda bir xil samarador ishlaydi, ya’ni reversiv, tormoz mexanizmi muvozanatlashgan emas, chunki N₁ va N₂, T₁ va T₂ hzaro teng emas. Tormoz mexanizmining bararorligi yetarli emas. Bu tormoz mexanizmi thla massasi 7,5 tonnadan orti bhlmagan yuk avtomobillarida (GAZ-53, Otoyhl) va yengil avtomobillarda (Neksiya, Tiko, Damas, VAZ avtomobillarining ora sildiraklarida) ishlatiladi.

• 
  keltirilgan kuchlari teng bhlgan va tayanchlari ikki tarafga joylashgan tormoz mexanizmi (22.2b-rasm). Bu tormoz mexanizmida o’ar bir kolodka hzining ishchi silindri orali o’arakatga keltiriladi. Silindrlarning hlchami bir xil bhlgani uchun keltirilgan kuchlar (R₁ va R₂) hzaro teng bhladi. Avtomobil oldinga o’arakatlanganda ikkala kolodka o’am aktiv o’isoblanadi va shuning uchun bu tormoz mexanizmi oldingi tormoz mexanizmiga araganda samaraliro o’isoblanadi. Avtomobil oraga o’arakatlanganda ikkala kolodka passiv o’isoblanadi va tormoz samaradorligi pasayadi. Tormoz barabani ikkala tarafga aylanganda o’am bu tormoz mexanizmi muvozanatlashgan. Tormoz mexanizmining bararorligi esa yetarli emas. Bu turdagi tormoz mexanizmi asosan oldingi sildiraklarda ishlatiladi, chunki tormozlanish vatida oldingi sildiraklarda yuklanish ortadi va avtomobilni tez thxtatish uchun samarali tormoz mexanizmidan foydalanish zarur.
  
• 
  kolodkalarning ishalanishi o’isobiga hshimcha tormoz kuchi o’osil i- luvchi tormoz mexanizmi (22.2v-rasm). Bu tormoz mexanizmlari servotormoz deb o’am ataladi. Sharnir 6 bilan biriktirilgan oldingi kolodka 7 va ora kolodka 5 prujinalar yordamida hzsalmas tayanch 3 ga tiralib turadi. Tormozlanish vatida gidrotsilindr 4 ning porshenlari kolodkalarni baraban tarafga siljitadi va kolodkalarning yuori uchlari bilan tayanch 3 orasida tirish o’osil bhladi. Kolodkalar aylanayotgan barabanga ishalanganda baraban bilan birga biror aylanadi va ora kolodka 5 ning yuori uchi tayanch 3 ga tiralib oladi. Shundn keyin oldingi kolodka 7 aktiv kolodka bhlib o’isoblanadi va uning tayanchi bhlib ora kolodka 5 ning pastki uchi xizmat iladi. Ora kolodka 5 o’am aktiv kolodka deb o’isoblanadi. R kuchi o’osil ilayotgan momentning yhnalishi keltirilgan kuch R₂ o’osil ilayotgan moment yhnalishi bilan bir xil bhlgani uchun kolodka 5 ning barabanga siilishi sezilarli darajada oshadi. Bu turdagi tormoz mexanizmining samaradorligi avval khrib htilgan tormoz mexanizmlariga nisbatan yuori. Avtomobil oraga o’arakatlanganda tormoz mexanizmining samaradorligi hzgarmaydi, faat kolodkalarning roli hzgaradi. Bu tormoz mexanizmlarining kamchiligi ular muvozanatlashmagan va bararorligi past.
  
• 
  kolodkalari teng siljuvchi tormoz mexanizmi (22.2g-rasm). Ajratuvchi musht 8 buralganda oldi va ora kolodkalarning uchlari bir xil masofaga siljiydi. Bu mexanizmda keltirilgan kuchlar ta’siri teng emas, yani R₂>R₁. Kolodkalar teng siljigani uchun kolodkalarning reyaksiya kuchlari hzaro teng (N₁qN₂), shuningdek ishalanish kuchlari o’am teng (T₁qT₂). Bu tormoz mexanizmi muvozanatlashgan, samaradorligi avtomobil oldinga va oraga o’arakatlanganda o’am bir xil, bararorligi yuori. Bu tormoz mexanizmlari thla massasi 8 tonnadan orti bhlgan avtomobillarda ishlatiladi.
  

Lentali-barabanli tormoz mexanizmi aylanuvchi baraban 1 dan va aylanmaydigan lenta 2 dan iborat (22.3a-rasm). Tormozlanish vatida lenta barabanga siiladi va tormoz momenti o’osil bhladi. Bu vatda baraban tayanchlariga katta radial yuklamalar ta’sir etadi va ravon tormozlanishni ta’minlab bhlmaydi. Lentaning bikrligi kichik bhlgani uchun lenta va baraban orasidagi tirish katta bhlishi kerak (bosha tormoz mexanizmlariga nisbatan). Lentali tormoz mexanizmlarida tirishni sozlovchi urilma murakkab va ishonchli emas. Shu kamchiliklari uchun lentali tormoz mexanizmlari zamonaviy avtomobillarda juda kam ishlatiladi.
Diskli tormoz mexanizmi aylanuvchi disk 3 dan va ikkita aylanmaydigan kolodkalar 4 va 5 dan iborat (22.3b-rasm). Tormozlanish vatida kolodkalar diskga siiladi va tormoz momenti o’osil ilinadi. Diskli tormoz mexanizmining samaradorligi barabanli tormoz mexanizmiga nisbatan past, lekin bararorligi yuori. Ishalanish kuchlari disk tayanchida yuklama o’osil iladi, shuning uchun diskli tormoz mexanizmi muvozanatlashmagan.

22.3-rasm. Lentali-barabanli va diskli tormoz mexanizmlarining sxemalari.
1-aylanuvchi baraban
2-aylanmas lenta
3-disk
4 va 5-kolodkalar

4.