Mavzu: Kimyoviy bog’lanish va uning turlari. Modda tuzilishi Dars shiori: Har nechuk ilmdan eshitsang bir so’z, Uni tinmay o’rgan kechayu-kunduz. Imdan bir shu’la dilga tushgan on, Shunda bilursan

Metall bog’lanish

• Kristall panjarada uning tugunlaridagi metal atom-ionlari bilan elektronlar o’rtasida yuzaga keladigan tortishuv kuchlari metal bog’lanish deyiladi.
• Metallarning kristall panjaralari tugunlarida “metall-atom-ioni” joylashgan. Bu “atom-ion” lar panjara hosil bo’lishida har bir matell atomidan bir yoki bir nechta elektronlarning ajralib chiqishi natijasida hosil bo’ladi. Harakatchan holdagi bu elektronlar esa xuddi gaz molekulalari singari kristall panjaraning bo’shliqlarida joylashgan. Metall bog’lanish kuchli bog’lanish bo’lib, u asosan barcha metallarning xossalarini belgilab beradi. Metallarda oson harakatlanuvchi elektronlar oqimi borligi uchun ular issiqlikni, elektr tokini yaxshi o’tkazadilar. Metallarning yaltiroqligi, turli rangda bo’lishi ham ularning elektron tuzilishi bilan tushuntiriladi

Vodorod bog’lanish

• Elektromanfiylik katta bo’lgan (F, O, N, Cl) elementlarning atomi bilan bog’langan vodorod qisman protonlashadi va qo’shni elktromanfiy atomning elektron qobig’iga tortiladi. Hosil bo’lgan bog’lanish vodorod bog’lanish deyiladi.
• X – H …. X – B yoki …… X – H …. X – H ….
• Bunda, X=F, O, N, Cl, S, Br atomlari bo’lishi mumkin.
• Vodorod bog’lanish Van-der-vals kuchlaridan barqarorroq bo’lib (Ebog’ = 8 – 40 kJ), kovalent bog’lanishdan kuchsizdir.

Donor-akseptor bog’lanish

• Ba’zi molekulalar tarkibiga kiruvchi atomlarda kimyoviy bog’lanish ishtirok etmagan – “taqsimlangan” elektron juftlari, ba’zi birlarida esa bo’sh elektron orbitallar mavjud. Shunday ikki turdagi molekulalar o’zaro ta’sirlashganda ular o’rtasida kimyoviy ta’sir kuchlari yuzaga keladi. Bunday ta’sirni “donor - akseptor” ta’sir deyiladi. Hosil bo’lgan bog’lanishni donor – akseptor bog’lanish deyiladi. H3N + BF3 → [H3 NBF3]
• H3N: + BF3 → [H3N:BF3] → [H3N → BF3]

Atom orbitallarining sp3 gibridlanbishi

• Metan CH4 molekulasi hosil bo’lishida 1ta s-va 3ta p- orbitallarning o’zaro ta’sirlashuvi natijasida 1ta s + 3 ta p = 4ta sp3 gibrid orbitallar hosil bo’ladi. Bu gibrid orbitallar fazoda 109˚ burchak ostida joylashadi va ular asosan tetraedrik tuzilishi molekulalarni hosil qiladi. sp3 qatoriga CH4, H2O, NH3, barcha to’yingan uglevodorodlar va sikloparafinlardagi uglerod atomlarini kiritish mumkin.