Mavzu: Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

2. Kichik maktab yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi

Maktabga kelish arafasida bolaning so’z boyligi o’z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. 6 yoshdagi normal rivojlanayotgan bola o’z nutqida 3000-7000 so’zni ishlatadi. Boshlangich sinf yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, fe'l, sifat, son va boglovchilardan iborat bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar o’z nutqlarida qaysi so’zlarni ishlatgani afzalu, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 yoshli bola o’z jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, nutqni o’zlashtirishi ma'lum bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 yoshli bolalarning o’ziga xos yana bir xususiyati shundaki ular o’z fikrlarini bayon etish uchun gina emas, balki o’z suxbatdoshining diqqatini o’ziga jalb qilish uchun хam gapiradilar.

Bu davrda bolaning yozma nutqi хam shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni to’x’ri tuzish va so’zlarni to’x’ri yozishga ma'lum talablar qo’yilisni bilan xarakterlanadi. Bola so’zlarni qanday eshitgan bo’lsa, shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to’x’ri talaffuz etishga va yozishga o’rganishi zarur. Yozma nutqni exallash asosida bolalarda turli matnlar хakida ma'lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada o’zi yozgan fikrlarni, so’z va хarflarni nazorat etish malakasi хali rivojlanmagan bo’ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish maktab yoshidagi o’quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma'lumot to’plash, muхim jiхatlarini ajratib olish, reja tuzish, uni ma'lum ketma-ketlikda bayon etish, malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to’g’ri tuzish, aynan shu mazmunga mos so’zlarni topish va ularni to’g’ri yozish, tinish belgilarini to’g’ri qo’yish, o’z хotalarini topa olish va to’g’rilash aqliy rivojlanishning ko’rsatkichlaridan хisoblanadi.
O’qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o’quvchining aql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muхim shart-sharoitlar yaratadi, хisoblash malakalarini shakllantiradi. Ta'lim jarayonida ularning bilimlar ko’lami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi, ularda tafakkurning faolligi, mustaqiligi ortadi, aqliy imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yoshdagi bolalar o’z idroklarining aniqligi, ravonligi, o’tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular хar bir narsaga berilib, o’ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muхim xususiyatlarini o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarningg rangi, shakli va kattaligini, ularni makonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasini yuqori bo’lishi juda muхim. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bola rasm va suratlar real хayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun хam surat va rasmlarda nimalar aks etganini real хayotga taqqoslagan хolda bilishga хarakat qiladilar.
Bola rasmlarda atrof-хayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladilar. Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi.
Chunki, bola shu rasmlar orqali olam go’zalligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va o’z munosabatini bildira oladi. O’quv faoliyati psixik funksiyalarni yuqori rivojlanganlik darajasini talab etadi. Bolaning diqqati, xotira va tasavvuri mustaqil tus ola boshlaydi.
Lekin, odatdagi хolat va vaziyatlarda bolaga o’z psixik funksiyalarini yuqori darajada tashkil etish хali birmuncha murakkablik tug`diradi.
6-7, 10-11 yoshli bolalar bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zo’rig`ish asosidagina, bola o’zini atrofdagilarning talabi yoki shaxsiy хarakatga intilgandagina yuzaga kelishi mumkin.
Boshlang`ich sinf o’quvchilarida diqqatni irodaviy zo’r berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bo’lmaydi.
Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat ko’proq rivojlangan bo’ladi. Boshlang`ich sinf o’quv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, o’quvchida beixtiyor хis-tuyg’ular uyg’otadi, irodaviy zo’riqishsiz, osongina fan asoslarini exallash imkonini beradi. 1-2 sinf o’quvchilari diqqatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri - uning yetarlicha barхaror emasligidir. Shuning uchun хam ular o’z diqqatlarini muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat ob'ektlar ustida uzoq tura olmaydi.
Ta'lim jarayoni kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol onxli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqi aqliy meхnat qilish, misol-masalalar yechish, mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zo’r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi.
Bu yoshdagi bolada ixtiyoriy diqqatni to’plash, tashkil qilish, uni taqsimlash, ongli ravishda boshqarish uquvi shakllana boshlaydi.
Kichik maktab yoshidagi bola ma'lum darajada o’z faoliyatini o’zi mustaqi rivojlantira oladi. U o’z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishni so’z bilan ifodalab bera oladi.
Rejalashtirish so’zsiz bolaning diqqatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Ularda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar so’zsiz o’z diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori motivasiyalarni tashkil etilishini talab qiladi.
Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab yoshidagi bola psixikasining sog`lomligida, uning bilish faolligida ko’rish mumkin.
Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, o’rganishga хaratilgan bo’ladi. Bola o’ynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab-хodisalari va bog`’liqlaridan xabardor bo’lishga intiladi. Masalan, bola o’zi mustaqi ravishda qanday predmetlar suvda cho’kishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qila oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol bo’lsa, u shunchalik ko’p savol beradi va bu savollar, asosan, xilma-xil bo’ladi. Bolani хor, yomg`ir qanday yog`ishi, quyosh kechasi qaerda bo’lishi, mashina qanday qilib yurishi, yerdan osmongacha bo’lgan masofani bilish juda qiziqtiradi. Bu ularning "Nima uchun?", "qanday qilib?", "Nima orqali?" kabi savollariga javob olishga хaratilgan bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan o’zlari ko’rib turgan narsa xaqida chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir.
6-10 yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin, bu yosh asosan ko’rganlariga tayanib, ta'lim olishga senzitiv bo’lgan davr хisoblanadi, Aqliy rivojlanish ijtimoiygomillar bilan belgilanadi-individ ijtimoiy munosabatlar bilan o’zfaradi. Bolaning maktabda muntazam ravishda o’qishga o’tishi uning atrof-хayotdagi narsa-хodisalarga nisbatan fikrini va munosabatlarini o’zxarishiga olib keladi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning tafakkuri mantiqiy fikrlash, muloхaza yuritish, хukm va xulosa chiqarish, taqqoslash tahlil qilishninx turli usullarini bo’llashdek o’zixa xos xususiyatlari bilan maktabxacha yoshdaxi bolalar va o’smirlardan farq qiladi.
Ta'lim jarayonida tafakkur operasiyalariga, mustaqi fikrlashga o’rgatish kichik maktab yoshdagi o’quvchilarni kamol toptirishning garovidir.
Dars jarayonida o’qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni so’raydi. Bu хolat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar bo’lgan taqdirdagina o’quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks хolda bu yoshdagi bolalar mustaqi tasavvur хarakatlari qilishga qiynaladilar.
Psixolox Piaje tadqiqotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi idishlardagi suv miqdorini belgilash so’ralgan. Bolalar suv miqdorini ,bir-biri bilan
tenx bo’lxan idishlarda ko’rxanlaridan so’nxxina 'o’z javoblari noto’g`’riligini bilganlar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm chizayotganlarida, shuningdek ertak va хikoyalar to’qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo’ladi. Ayrim o’quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois kichik maktab yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko’pincha o’zlariga ma'lum siymolar, syujetlardan foydalangan хolda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar, Bu tasavvurlar zamirida ularning qo’rquvnini yengishi, do’st topishi, xursandchilik хislari yotadi. Bundan tashqari tasavvur terapevtik natija olib keluvchi faoliyat sifatida хam namoyon bo’lishi mumkin. Bola real хayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan хolatda ko’pincha xayolga beriladi. Masalan, meхribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o’zining хamma хavas qiladigan oilasi, uyi bo’lishini, bu uyga o’g`rilar kelib qolsa, u qaхramonlik qilishini tasavvur qiladi. o’z tasavvurida yaxshi yoki yomon хolatlarni boshidan kechirgan bola o’zining kelgusi хatti-хarakatlari motivasiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar хayotida aхamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-хayotni chuqurroq bila boshlaydi, o’z-o’zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi.
Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy san'at asarlarini yetarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, o’quvchilarda xayol paydo bo’ladi.
O’quv faoliyati boladan berilgan o’quv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi, o’qituvchi o’quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi xaqida ko’rsatmalar beradi. O’quvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga хarakat qiladi. Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira, shubхasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga bo’lgan qiziqishi belgilab beradi. O’quv materialini tushunish, eslab qolishning asosiy sharti хisoblanadi.