Mavzu: Kechki kartoshka Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Zararlaydigan o’simliklari: kartoshka, tamaki, pomidor, baqlajon, qalampir va boshqa yovvoyi ituzumdoshlar. Kartoshka, tamaki va boshqalarni dala va omborxona sharoitlarida zarar yetkazadi. Qurtlar kartoshka tugunagini, pomidor, baqlajon, mevasini bargini kemiradi. Zararlangan kartoshka iste’mol uchun yaroqsiz bo’lib qoladi. Yaponiyada bu zararkunanda tamaki va kartoshkaga dala va omborxonada 60-80 % gacha zarar keltirgan.
Tarqalishi. Kartoshka kuyasining vatani Janubiy va Markaziy Amerika hisoblanadi. Uni dastlab texaslik entomolog olim Seller 1873 yilda aniqlagan.
Bugungi kunda dunyoning 70 dan ortiq davlatida keng tarqalganligi kuzatilgan.
Italiya, Ispaniya va Portugaliya davlatlariga 1920 yillarda kirib kelgan. Ukraina, Moldaviya, Gruziya Respublikalari va Rossiya Federasiyasining Krasnodar, Rostov, Primore o’lkasining uzoq sharq qismi, Astraxan viloyatida tarqalganligi qayd etilgan.
Mamlakatimizda kartoshka kuyasi ilk bor 2009 yilda Xorazm viloyatining Turkmaniston bilan chegaradosh Shovot, Gurlan, Qushko’pir tumanlarida aniqlangan. Kartoshka kuyasining kapalagi kichkina, och kulrang tusda bo’ladi (S.Mamatov2013y.).
Har bir urg’ochi kapalak 150–200 donagacha tuxum qo’yadi.Urug’langandan bir kundan so’ng, urug’ qo’ya boshlaydi. 6–19 kungacha urug’ qo’yib bo’lgandan so’ng urg’ochi kapalaklar nobud bo’ladi. Kapalaklar kunduzi bargning orqa tomoniga joylashib olib, qorong’i tushishi bilan 2–3 soat uchib, urchiydi.
Tuxumdan lichinkalari 5 kunda chiqadi. Qish mavsumida lichinkalar chiqishi birmuncha cho’ziladi. Tuxum ichida yetilgan lichinkalar, tuxum qobig’ini kemirib tashqariga chiqadi va shu joydagi o’simliklarni kemira boshlaydi.Kartoshka kuyasi havo harorati +4 oC dan yuqori bo’lganda yaxshi rivojlanadi. Lichinkalar rivojlanish davomida 4 marta po’st tashlaydi. Yoz mavsumida lichinkalar 11 kun, g’umbagi esa 7 kun rivojlanadi.Tuxumdan chiqqan lichinkalar birdaniga bargni kemira boshlamaydi, avvaliga o’rgimchak to’risimon to’rlar to’qiydi va shuni ichida yurib, birozdan keyin barg, mevalarga yo’l ochadi va ularni kemira boshlaydi. O’rgimchak to’ri ostida yo’llar kengayib borishi bilan, lichinka o’z ekskrementlari bilan to’ldirib boradi. Odatda lichinkalar bitta yo’l ochib oladi, agar oziqa kam bo’lsa, ikkinchi yo’lni ham ochib olishi mumkin.Kartoshka va pomidorda lichinkalar bir bargdan ikkinchisiga tez-tez o’tib turadi va barglarni o’rgimchak to’ri bilan bir-biriga bog’laydi. Dala sharoitlarida lichinkalar bargdan tashqari, poyalarni ham zararlab epidermis qavatidan yo’l ochib tashlaydi. Lichinkalar to’rtinchi yoshga yetganlarida juda katta zarar keltira boshlaydi (B.Muxammadiyev, A.Pardayev, T.Avazov, S.Mamatov2013y.).