Мавзу: Жисмоний машқларга қаратиш

Ҳ'аракатлар тананинг фазодаги (бўшлиқдаги) ҳолатига қараб; 
ҳаракат траекторияси (йўлига); ҳаракатнинг йўналишига; ҳаракат 
амплитудаси (оғиши)га қараб; бажариш учун сарфланган вақти; ҳаракатни 
тезлиги; ҳаракатни давомийлиги (узунлилиги); темпи, ритми, кучига қараб 
тавсифланади. 
Юқорида қайд қилинган ҳаракат ҳолатларини таҳлил қила олсакгина 
ҳаракатларни тавсифлай олишимиз мумкин. 
Амалиётда тананинг фазодаги ҳолатини, ҳаракатнинг троекторияси 
(йўли)га қараб тавсифлаймиз. 
Тананинг ҳолати (позаси) — бўғинлар, тананинг қисмлари (бўлаклари) 

---

нинг ҳаракати фазода ҳаракатнинг маълум элементларини юзага келтиради. 
Гавда қисмларини фазода энкайган, букрайган, танани айрим аъзоларини 
йиғиштирилганлиги, ҳаракатлар давомида бу позалар ва туришларни 
узлуксиз ўзгариб туриши ва ҳ.к.лар ўз навбатида жисмоний юкнинг ҳажмини 
ортишига олиб келади. 
Тананинг вертикал ҳолати — осилиш ва таянишлар, горизонтал 
ҳолатлар, горизонтал мувозанат сақлашлар, аралаш осилишлар, таянишлар ва 
ҳ.к.лар. Танани энгаштирилган, букланган ҳолатлари: таяниб етишлар, 
энкайган ҳолда оёқлар билан олдинга, орқага, ён томонларга «катта 
қадамлар». 
Тананинг айрим бўғинлари ҳаракатлари — инсон жисмининг ажратиб 
олинган қисмидаги икки биологик звенони фазода туриш жойини ўзгариши 
бўлиб, букиш ва тўғрилашдек содда ҳаракат вазифаларини ҳал қилишга 
йўналиш бериши мумкин. Индивид ҳаракат фаолиятида унинг жисми 
бўғинларидаги ҳаркатлар бир вақтнинг ўзидаги, кетма-кет, қатор, оҳиста 
бажариладиган навбатма-навбат, ёки давомийлиги қисқа, узун бўлган 
ҳаракатларга бирлашиши мумкин. Шуни ҳисобига ҳаракатларни энг 
соддасидан энг қийинигача бўлган ҳаракат вазифаларни ҳал қилиш имкони 
яратилади. 
Ҳаракат координатлари — тўғри чизиқ ва бурчак ўлчовларида 
аниқланадиган тананинг бошқа қисмига нисбатан фазовий чегараси, 
ҳисоблаш бошлангунгача гавданинг ёки унинг бўлакларини нисбатан 
қаердалиги (старт чизиғи, гимнастика жиҳози, уни ўқи ва бошқалар)га 
нисбатан аниқланади. 
Тананинг ҳолатлари ичида машқни бажаришни бошлашдан олдинги 
ҳолат - «дастлабки ҳолати» деб аталадиган қисми, машқ техникасини 
ўзлаштириш ёки бажаришда муҳим аҳамият касб этади. Олдинига у анатомо-
физиологик вазифани ҳал этиши эътиборга олинса, бошқа томондан, шу 
ҳаракатни бажарилишига 
ижобий ёрдам беради. Дастлабки ҳолат ҳаракатни бажаришни бошлаш 

---

учун энг оптимал ҳолат бўлиб ҳаракат бошлангандан кейин бажариладиган 
ҳаракатларнинг кетма-кетлилигига қулайлик яратади. Спринтер учун «паст 
старт», дарвозабон учун «тўпни кутиш ҳолати» ва ҳ.к.лар. Бу ҳолатларни 
академик Ухтомский оптимал ҳолат деб атади. Кўринишидан дастлабки 
ҳолат осойишта бўлса ҳам аслида организм энергия сарфлаш билан қатор 
мускуллар гуруҳи мускул иши бажаришга пухта тайёргарлик кўраётган, 
нафас олиш, нерв, юрак-томир тизими, модда алмашинувидек кенг 
физиологик жараен авжида бўлади. Дастлабки ҳолатни жисмоний машк 
бажаришдагина аҳамияти катта бўлмай машк давомида танани кандай холда 
(ҳолатдапозада) туриши хам муҳим аҳамиятга эгадир. Спринтер, стайер, 
марафончи, 
чанғида, 
конькида 
югурувчиларнинг 
гавдаларини 
вертикаллигини маълум градусга ошган ҳолда ушлаши машкни 
самарадорлигига маълум даражада (узунликка, баландликка, сакровчининг 
депсинишдан кейинги ҳолати) ижобий ёки салбий таъсир этади. 
Айрим спорт турларида ва жисмоний машкларда тананинг умумий 
хрлати билан унинг айрим қисмлари (бўлаклари)нинг ҳолати биомеханик 
мақсадга йўналтирилган бўлибгина колмай (конькида фигурали учувчилар, 
гимнастлар, акробатлар, сувга сакровчилар ва бадиий гимнастикалар) 
ҳаракатларни кузатаётганларда ёки уни бажарувчиларда эстетик ҳис туйғуни 
шакллантиради ва уларга завк беради. Ҳаракатларнинг равонлиги, кетма-
кетлиги, эркинлиги, кийинчиликсиз бажариш инсон жисмиыинг кандай 
ҳолатдалигига боғликлиги жисмоний машқлар техникасини эгаллашда, 
ҳаракатни ўргатиш жараёнида, хатоларни аниқлаш ва уларни тузатишда 
муҳим роль ўйнайди.