Mavzu. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekistonda milliy valyutaning barqarorligini oshirish yo‘llari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI



“Bank ishi” yo’nalishi

MAVZU. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekistonda milliy valyutaning barqarorligini oshirish yo‘llari.

KURS ISHI
Bajardi: SBI 60-2 guruh talabari
Norov Humoyun

Reja:
KIRISH

1 Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining mohiyati, kelib chiqish sabablari
2 Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga salbiy ta’siri
3 Moliyaviy iqtisodiy inqirozning o’zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir qilishi.
4 Hozirgi xolatda O’zbekistonda yanqi inqirozga qarshi olib borilayotgan choralar
XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish

Mavzuning dolzarbligi: Muhimligi. Iqtisodiy inqiroz atamasi (qadimgi yunoncha "Krisis" dan burilish degan ma'noni anglatadi), uning iqtisodiy namoyon bo'lishi ishlab chiqarishning mutloq pasayishi, ishlab chiqarish hajmining yetarli darajada sarflanmasligi, ishsizlikning o'sishi va pul-kredit tizimidagi huquqbuzarliklar, tovarlar va xizmatlarga talab va taklif o'rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning rivojlanishida buzilishdir.
Pul va moliya sohalari, real yalpi ichki mahsulotning pasayishi, ommaviy bankrotliklar, aholi turmush darajasining pasayishi va boshqalar. Uning asosiy turlari ishlab chiqarishning kamayishi va ishlab chiqarish inqirozi.
Ishlab chiqarishning inqirozi odatda iqtisodiy bo'lmagan sabablarga ko'ra yuzaga keladi va tabiiy ofatlar yoki siyosiy harakatlar (turli xil taqiqlar, urushlar va boshqalar) ta'sirida normal ishlab chiqarish (iqtisodiy) rivojlanishining buzilishi bilan bog'liq.
Mahsulotlar ishlab chiqarish inqirozi, Shuningdek, "davriy" inqiroz sifatida 18 asrda Angliyada paydo bo'lgan bozor sanoat iqtisodiyotida paydo bo'ldi. Investitsiyalar va iste'mol talablarining tsiklik xarakteristikasi liberal bozor iqtisodiyotining to'lqinli iqtisodiy tsiklining asosiga aylanmoqda. Iqtisodiy siklning paradigmasida ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi iqtisodiy muhitda depressiv jarayonni keltirib chiqaradi va turg'unlikka olib kelishi mumkin, bu iqtisodiy tsiklning bosqichidir.
Moliyaviy inqiroz (moliyaviy inqiroz) har qanday moliyaviy vositalarning qiymati to'satdan va keskin pasayganda, kundalik ma'noda - pul yetishmovchiligida ishlatiladigan keng talqin qilinadigan atama. XIX-XX asrlarda moliyaviy inqirozlarning aksariyati bank inqirozlari va vahima bilan bog'liq edi. Ushbu turdagi eng mashhur inqiroz Buyuk Depressiya edi. Ushbu atamaning tez-tez ishlatiladigan yana bir usuli - bu fond bozoridagi sovun pufakchalari portlashi. Ba'zida bu atama yagona davlatning moliyaviy muammolariga nisbatan qo'llaniladi. Moliyaviy dastaklar ahamiyati oshib borayotgan sharoitda esa, aynan moliyaviy tuzilmalar (birinchi galda bankdan tashqari moliya institutlari) erkinlashtirish ob’ektiga aylanib, davlat nazorati tizimidan chetga chiqa boshlaydi. Shu ma’noda ham ayrim “ moliyachi- iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy inqirozning haqiqiy sabablaridan biri sifatida rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosatining “mevasi” ekanligini, ya’ni, “o’z-o’zini boshqaruvchi bozor” g’oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvining cheklanganligi bilan ham”¹ izohlashlari ma’lum mantiqqa ega.Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamda uni boshlab bergan AQSH ipoteka kreditlash tizimidagi tanglik bir kunlik yoki bir yillik jarayonlar emas, aksincha, uzoq yillik moliyaviy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, hodisa va jarayonlar “mevasi”dir.
Kurs ishining maqsadi: butun dunyo xo’jaligini qisqa muddatda qamrab olgan va ko’lami jihatidan Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrda eng yirik global iqtisodiy inqiroz sifatida e’tirof etilib, bugungi kunda ham o’z ta’sir kuchini saqlab qolayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi kelib chiqish sabablarini, shuningdek, inqirozning jahonning yirik mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’sirini o’rganishga hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarligi ishlab chiqilgan O’zbekistonning inqirozga qarshi choralar dasturining ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini ochib berishga qaratilgan.

1 Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining mohiyati, kelib chiqish sabablari

Jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishida asosiy sabab- moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosibllikning keskin buzilishi hisoblanadi. Pul muomalasi qonunlaridan ma’lumki, iqtisodiyot sog’lom va barqaror amal qilishi uchun muomalaga chiqarilayotgan pul massasi bilan tovar va xizmatlar ishlab chiqarish real hajmi o’rtasida muayyan nisbatga amal qilinishi lozim.

Shu bilan bir qatorda, asosan yetakchi rivojlangan mamlakatlarda kuzatilgan quyidagi salbiy holatlar ham moliyaviy inqirozning vujudga kelishida asosiy sabablardan hisoblanadi:
--- noratsional pul-kredit siyosatining, hamda qayta moliyalash stavkasining surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga va kundallik holatga aylanishi;
--- moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav mablag’lari o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi;
--- qimmmatli qog’ozlar bo’yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berillishi;
--- moliyaviy audit va professional etika tamoyillarining buzilishi va soxta audit xulosalari taqdim etilishi;
--- moliyaviy rag’batlantirish uslubi sifat ko’rsatkichlariga emas, balki miqdoriy ko’rsatkichlarga asoslanganligi;
--- yuqori riskli va murakkab hosilaviy qimmatbaho qog’ozlarning vujudga kelishi va h.k.
Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda surunkali budjet taqchilligi va salbiy tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon moliyaviy inqirozining vujudga kelishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining nomuvofiqligi natijasida banklar tomonidan kreditlash tizimining talablari o’ta yengillaashib, bu holat kreditlardan foydalanishda to’lovga layoqatlik darajasining hisobga olinmasligiga imkon yaratdi.
XX asrning oxirlarida boshlangan va hozirgacha davom etib kelayotgan bozorlarning globallashuvi, kapitallar xalqaro harakatining erkinlashtirilishi natijasida AQSH bozorlarida vujudga kelgan inqiroz dunyoning boshqa mamlakatlariga ham keng yoyildi.

Iqtisodiyotdagi inqiroz mazmunan kelib chiqish sababiga ko’ra asosan ikki turga bo’linadi:

a) ishlab chiqarishning ortiqchaligi va bozorning to’yinganlik darajasining ortishi;
b) taklifning talabdan ortda qolishi, kam ishlab chiqarish yoki bozor taqchilligi.

Birinchi holatda inqiroz naflilikning pasayish qonuniga monand tarzda bozorlar to’yinish darajasining ortishi va unga teskari mutanosiblikda talab hajmining qisqarishi, tovar va xizmatlar sotuvining pasayib, ishlab chiqarish zahiralarining ko’payib ketishi bilan kuzatiladi. Aylanma mablag’larning tovar zahiralari bilan bandligi, “muzlashi” hamda talabning qisqarishi oqibatida korxonalar o’z ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga va shu orqali talab va taklif muvozanatiga intiladilar. Amalda esa, ishlab chiqarish hajmining qisqarishi ish o’rinlarining qisqarishiga, bu esa o’z navbatida uy xo’jaliklarining to’lovga qobillik darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatib, mavjud talab hajmining yanada pasayishiga moyillik uyg’otadi. Pirovardda ishsizlik o’sadi, moliya-kredit munosabatlari izdan chiqadi, tavakkalchilik xavfi kengayib, foiz stavkalari oshadi, lekin bu investitsiya oqimi kamayishiga xalal bermaydi, aholi turmush darajasi pasayib boradi.

Bozor taqchilligi bilan bog’liq inqirozlar odatda raqobatlashmagan, yuqori monopollashgan hamda ma’muriy-buyruqbozlik hukm surgan iqtisodiy muhitda yuzaga keladi. Bozorning monopollashuv darajasining yuqoriligi sharoitida monopol korxonalar va ishlab chiqaruvchilar manfaatlari tovarlar hajmi, assortimenti bilan emas, balki, kam hajmdagi tovar va unga qo’yilgan yuqori narxlarda o’z ifodasini aks ettiradi. Bu borada masalaning zaif tomoni shundan iboratki, monopol korxonalarning ishlab chiqarishni ko’paytirish o’rniga narxni oshirish siyosatini qo’llashi, iqtisodiyotda yalpi narx o’sishiga hamda tannarxning to’xtovsiz ko’tarilishi bilan bog’liq holda samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Ma’muriy-buyruqbozlik hukmronligi sharoitida esa tovar taqchilligi sharoitida narx o’sishining oldini olish maqsadida sun’iy chora va cheklovlarning qo’llanilishi, davlatning iqtisodiyotga, ayriboshlash munosabatlariga to’g’ridan-to’g’ri aralashuvi iqtisodiy samaradorlik va mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Past narxlar, ya’ni, narx darajasini sun’iy ushlab turishi siyosatini qo’llash sharoitida korxonalarni subsidiya va dotatsiyalar bilan rag’batlantirish har doim ham ijobiy natija bermaydi. Chunki, bunda byudjet xarajatlarining o’sishi, uning taqchilligini, bu esa o’z navbatida iqtisodiyotga jalb qilinayotgan investitsiyalar va boshqa moliyaviy oqimlarning narx darajasini, milliy valyutaning xarid qobiliyatini “ushlab turish”ga, korxonalarning ishlab chiqarishni rivojlantirishga emas, balki, ular zararni qoplash evaziga, ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab turishga safarbar etilishiga olib keladi.
Ayni paytda mazkur inqirozning birinchi navbatda moliya (qimmatli qog’ozlar) bozorlarida yuz berishini esa quyidagilar bilan izohlash mumkin.
Birinchidan, rivojlangan mamlakatlar, jumladan, AQSHda davlat tashqi qarzdorligini yumshatish maqsadida muomalaga tovar bilan ta’minlanmagan pul massasining ko’plab chiqarilishi moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishiga olib keldi. Pul massasining nomutanosib tarzda oshishi ma’lum darajada 25 yildan oshiq vaqt davomida uy xo’jaliklari jamg’armalarining pasayib borish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bo’shliqni to’ldirish uchun “xizmat qilishi” ko’zda tutilganligi ham tabiiy, albatta. Lekin bu holat yuqori foyda orqasidan quvayotgan yirik korporatsiyalar hamda moliya muassasalarining majburiyatlari bilan nizom mablag’lari o’rtasidagi muvozanatni sezilarli darajada izdan chiqardi.
Ikkinchidan, 2006 yilning ikkinchi yarimidan boshlangan ipoteka bozoridagi talabning keskin pasayishi natijasida tizimdagi deyarli barcha tuzilmalar o’z faoliyatini zarar bilan yakunladilar. Bu holat 2007 yilda ham to’xtovsiz davom etib, yilning 3-choragiga kelib, AQSH ipoteka bozoridagi tahlikali vaziyat Yevropa ittifoqi, Yaponiya, Avstraliya, Kanada va boshqa qator rivojlangan mamlakatlarga ham tarqaldi. Jahon moliya tizimida likvidlik defitsiti, ya’ni to’lovga layoqatlilik darajasining pasayishi keng kuzatila boshlandi. Bunga javoban mazkur mamlakatlar markaziy banklari pul bozori stavkalarini pasaytirish tadbirlarini amalga oshirdi. 2007 yil sentyabrida AQSH Federal zahira tizimi (FZT) qayta moliyalashtirish stavkasini 5,25 foizdan birdaniga 4,75 foizga yoki 9,5 foizga pasaytirdi. Banklardan pul oqimlarining chiqib ketishi kuchaya boshladi. Buni Angliya Markaziy banki tomonidan “Northern Rock” ipoteka bankini qo’llab-quvvatlash uchun ajratgan 20,0 mlrd. yevro hajmidagi moliyaviy ko’magining amalda omonotchilar bilan hisob-kitob uchun sarflanganligi, deyarli kuniga 4,0 mlrd. yevroning chiqib ketishiga olib kelganligida kuzatish mumkin¹. 2008- yilning kuziga qadar bo’lgan davrda kattaligi bo’yicha AQSHda 5-o’rinda hisoblanib kelingan “Bear Stearns” va “Sitigroup” tarkibiga kiruvchi “Sitibank” nemis bankining savdoga qo’yilishi, AQSHdagi eng yirik ipoteka institutlari – Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi (“Fanni Mae”) va Uy-joyni ipoteka kreditlash federal korporatsiyasi (“Freddie Mac”) boshqaruvining mamlakat moliya vazirligi tassarufiga o’tkazilishi va nihoyat 15 sentyabr kuni ipoteka bozorida ko’rilgan zararlar tufayli “Lehman Brothers” investitsion banki bankrotligining e’lon qilinishi fond bozorlarida talvasali vaziyatni keltirib chiqardi. Iste’molchilar bozordan chiqa boshladilar. Ayni paytda Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi hamda Uy-joyni ipoteka kreditlash federal korporatsiyalarining AQSH ipoteka bozori bitimlaridagi ulushi deyarli 70 foizga to’g’ri kelgan. Ipoteka bozoridagi krizis tufayli kompaniyalar 14 mlrd. dollar atrofida zarar ko’rganlar. Natijada ularning kapitallashuv darajasi “Fanni Mae” kompaniyasida 40 mlrd. dollardan 7,6 mlrd. dollarga, “Freddie Mac” kompaniyasida esa 22 mlrd dollardan 3,3 mlrd. dollarga tushib ketgan. Bozor to’yinish darajasining yuqoriligi, tashqi va ichki qarzdorlikning to’xtovsiz o’sib borishi, davlat nazorat funktsiyasida moliyaviy dastaklarga katta e’tibor qaratilishi sharoitida noto’g’ri moliyaviy siyosat, moliya institutlar likvidlik darajasining hamda uy xo’jaliklari jamg’armalarining muntazam pasayib borishi, iste’mol narxlar darajasining o’sishi kabilarning o’zaro uyg’unlikda kuzatilishi 2008- yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. 2008- yilning oktyabridan shiddat bilan kengayib, chuqurlashib borgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz dunyo xo’jaligi, jumladan, uning mintaqalari hamda mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga jiddiy va ayni paytda turli darajada ta’sir ko’rsatdi. Aslida rivojlanishdagi faollikning pasayishi ancha oldin, 2006-2007 yillardan asta-sekinlik bilan kuzatila boshlangan. Jumladan, AQSH YaIMning o’sish sur’ati 2005- yildagi 2,9 foizdan, 2006- yilda 2,8 foizga, 2007- yilda 2,0 foizga, 2008- yilda 1,6 foizga pasayib borgan. O’sish sur’atining pasayishi Yevropa Ittifoqi va Yaponiyada 2007- yildan boshlanib, 2006- yilga nisbatan mos ravishda YeIda 3,3 dan 3,1 foizga, Yaponiyada 2,4 dan 2,1 foizga pasaygan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa iqtisodiy o’sish sur’atining pasayishi faqat 2008- yilga kelib kuzatildi.
Yirik xo’jalik tizimiga ega Xitoyda YaIMning yillik o’sish sur’ati 2007 yildagi 11,9 foizdan 2008- yilda 9,7 foizga, Hindistonda mos ravishda 9,3 foizdan 7,8 foizga, Rossiyada 8,1 foizdan 6,8 foizga, Braziliyada esa 5,4 foizdan 5,2 foizga pasayishi kuzatildi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi savdo balansidagi musbat saldo, energiya va boshqa xom ashyo resurslari narxining davomli ko’tarilishi, investitsiyalar oqimining rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlar sari yo’nalishi, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning izchil ta’minlanishi, ayni paytda, AQSH tashqi siyosatining bir yoqlamaligi, xalqaro siyosiy maydonda o’ziga bildirilgan ishonchni suiste’mol qilishi, Yevropa Ittifoqida keyingi 10 yillik davrda yangi, o’tish davri iqtisodiyoti sharoitidagi davlatlar bilan integratsiyalashuvi natijasida beqarorlikka moyillikning kuzatilishi hamda AQSH iqtisodiyoti bilan chuqur integratsiyasi yuqoridagi o’ziga xos farqli holatni yuzaga keltirdi.
Moliyaviy-iqtisodiy inqirozning gorizontal va vertikal ko’lamlarda shiddatli rivojlanishi jahon bozorida talabning keskin pasayib ketishi, pirovardda talabni rag’batlantirish bilan bog’liq “bozor reaksiyasi” tufayli narxlarning tushishi oldiniga ishlab chiqarish hajmining sekinlashuviga, keyinroq esa, izchil pasayishiga olib keldi. Buni O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov o’zining “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli tarixiy asarida yaqqol ko’rsatib, “Bu inqiroz Amerika Qo’shma SHtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro’y bergan tanglik holatidan boshlandi. So’ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to’lov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va aktsiyalarning bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi.
Bularning barchasi, o’z navbatida, ko’plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o’sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog’liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

2.Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga salbiy ta’siri

Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50 yilda to‘rt marotaba tashqi qarz to‘lqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010 yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz to‘lqini ­o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. 2018 yilda jami qarz 54 foiz punktga oshib, YaIMga nisbatan 170 foizni tashkil etdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita bo‘lishi mumkin . Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan bo‘lsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila o‘zgacha tus olganligi bilan farqlanadi 2020 yilda qarz inqirozidan o‘zgacha tusga ega bo‘lgan, boshlanishidan iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini kuzatishga to‘g‘ri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi taklifning to‘xtalishi bilan bevosita bog‘liqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda, davlatlarning eng asosiy vazifasi ­-­ minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan iborat bo‘lishi lozim.
2020 yil fevralidan boshlab ayrim Xitoy kompaniyalari “Koronavirus obligatsiyalari”ni emissiya qilishni boshlashdi. Shenzhen Airlines aviakompaniyasi 600 mln. yuan miqdoridagi obligatsiyalarni muomalaga chiqardi. Jalb etilgan mablag‘lar asosan bekor qilingan parvozlar uchun biletlarning qiymatini yo‘lovchilarga qaytarib berish va oziq-ovqatlarni transportirovka qilish uchun moliyalashtirish tadbirlariga yo‘naltirilishini ma’lum qilindi.
Shunga o‘xshash holatlarni tahlil etsak, fevral oyidan buyon 25 ta Xitoy kompaniyasi 24 mlrd. yuan (3,4 mlrd. AQSh dollari) miqdorida korporativ obligatsiyalar hisobidan qarz mablag‘larini jalb etdi.
Jahon bozorida esa, yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlar o‘rtasida milliy valyutalari vositasida o‘zaro iqtisodiy musobaqalar boshlanib ketdi. Ba’zi ekspertlarning xulosalari AQSh dollarining xalqaro valyuta bozoridagi o‘rni yuanning qadri oshishi ortidan xavf ostida qolishini aks ettirmoqda.
Masalan, 2020 yil Rossiya moliya vazirligi “Milliy barqarorlik fondi”ning kapitali tarkibiga yuanni ham joylashtirishni boshlashini e’lon qildi. Hozir kunda ushbu fondning asosiy qismini AQSh dollari va yevro tashkil etadi. 2020 yil 1 mart holatiga YaIMning 7,3 foizini tashkil qiladigan fond valyuta tarkibini yanada diversifikatsiya qilish sanksiyalar va geosiyosiy vaziyatda iqtisodiyotni inqirozli holatlardan himoya qilishda muhim chora bo‘lishi ta’kidlanmoqda. Jumladan, yuanning ulushini 15-20 foiz, dollarning ulushini esa 20-25 foiz atrofida bo‘lishiga erishish nazarda tutilmoqda.
Bu kabi salbiy oqibatlarni iqtisodiyotimiz tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish maqsadida Davlatimiz rahbari va Hukumatimiz tomonidan tezkor chora-tadbirlar ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu borada, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli Farmonining qabul qilinishi ayni muhim tadbir bo‘ldi. Ushbu hujjatga ko‘ra, makroiqtisodiy muvozonatni barqarorlashtirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar belgilab berildi. Natijada, belgilangan yo‘nalishlarda vazifalarni amalga oshirish quyidagi makroiqtisodiy muvozonat ko‘rsatkichlarini ta’minlashga poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, Inqirozga qarshi jamg‘armaning tuzilishi pandemiya oqibatlarini aniq moliyalashtirish manbasini belgilab berdi.
Inqirozlar har 6 yilda sodir bo‘ladi
Agar XX asrda jahon iqtisodiy inqirozlari o‘rtacha 8-12 yilda bir marta sodir bo‘lgan bo‘lsa, asrda, 2008 yildan boshlab (esda tutingki, 1997-1998 yillardagi oldingi inqiroz va 2008-2009 yillardagi inqiroz o‘rtasida atigi 11 yil o‘tdi), iqtisodiy inqirozlar tez-tez uchrab turadi va 5-6 yildan keyin takrorlanadi.
Eslatib o‘tamiz, Amerikaning bir qator yirik moliyaviy korporatsiyalarining bankrotligi bilan boshlangan 2008 yilgi inqirozdan so‘ng, keyingi inqiroz 2014 yilda dunyoda neft taklifining oshishi va neft narxining pasayishi bilan boshlandi.
Va 6 yil o‘tgach, 2020 yilda dunyo yangi og‘ir iqtisodiy inqirozni keltirib chiqargan “koronavirus” pandemiyasiga duch keldi.
"Tez -tez uchraydigan" inqirozlarni ХХI asrda jahon iqtisodiyotining o‘zaro bog‘liqligi bilan izohlash mumkin: yetakchi mamlakatlarda tovar narxining pasayishi yoki korporativ bankrotlik boshqa mamlakatlarning fond birjalarida yoki valyuta bozorlarida qulashga olib kelishi mumkin. bu, o‘z navbatida, ishlab chiqarishning pasayishiga, ishsizlikning o‘sishiga va bir so‘z bilan aytganda, iqtisodiyotning real sektorida va ijtimoiy sohada inqirozga olib keladi. Shunday qilib, biz 2025-2026 yillarda yuz berishi mumkin bo‘lgan inqirozga tayyorgarlik ko‘rishimiz mumkin.
ХХI asrda insoniyat uchun yangi muammolar
Bir necha yil o‘tgach, butun dunyo bo‘ylab yangi o‘lik viruslar yoki maʼlum viruslarning shtammlari tarqala boshlaydi, bu esa sayohat va havo transportiga bo‘lgan talabning pasayishiga va buning natijasida esa yoqilg‘iga bo‘lgan talabning kamayishiga, bu esa yana uglevodorodlar narxining yana-da pasayishiga olib kelishi mumkin. Biroq, agar dunyo hozirgi pandemiyadan jiddiy saboq olsa va hozirgi “kovid” ning yangi “versiyalarini” mag‘lub qila oladigan universal vaksinalarni ishlab chiqsa ham, bir necha kundan keyin dunyoda (shu jumladan, JSST) hali hech qanday maʼlumotga ega bo‘lmagan boshqa xavfli viruslar paydo bo‘lmasligi haqiqat emas. Ehtimol, agar insoniyatning saʼy-harakatlari bilan “kovid” to‘liq mag‘lubiyatga uchrasa va odamlar uchun xavfli bo‘lgan koronaviruslar mavzusi ko‘p yillar davomida yopiq bo‘lsa ham, dunyoni insoniyat bilan bog‘liq bo‘lgan yangi global falokat qamrab olishi mumkin. Masalan, ekologik muammolar, global isish, dunyodagi ulkan ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik (inqilob va boshqa siyosiy to‘ntarishlarni keltirib chiqarishga qodir) va boshqalar. Afsuski, dunyo global iqtisodiy inqirozlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan yangi iqtisodiy bo‘lmagan muammolarga hali tayyor emasdek tuyuladi.
Inqirozlar AQSH foiz stavkalari oshishi bilan boshlandi
XXI asrda ham, hatto undan oldin, XX-asrning oxirgi choragida ham jahon iqtisodiy inqirozlari boshlanishidan oldin Amerika Qo‘shma Shtatlari past foiz stavkali sikldan ularning o‘sish sikliga o‘tdi. ХХI asr boshlarida Qo‘shma Shtatlarda foiz stavkalarini ko‘tarish sikllari birinchi navbatda Amerika iqtisodiyotidan tashqariga chiqmagan “nuqta-kom” (Internet-kompaniyalar) mahalliy inqirozini keltirib chiqardi, keyinchalik 2008-2009 yillardagi jahon inqirozi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, kreditlar narxining ko‘tarilishi tufayli qarzlarini to‘lay olmaydigan korporatsiyalarning bankrotligi bilan bog‘liq edi. 2015 yil oxirida AQSH foiz stavkalarining keskin ko‘tarilishi butun dunyoda, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda turg‘unlikni keltirib chiqardi. Endi dunyo 2023 yilni titroq bilan kutmoqda, o‘sha paytda FRT stavkalarini ko‘tarishni boshlaydi, ular bugun rekord darajadagi 0-0,25%darajasida.
Moliya bozorlarida “pufakchalar”
Dunyodagi yirik korporatsiyalarning 2021 yil 2 -choragidagi hisobotlari dong taratdi, ammo bu daromad va foydaning bunday o‘sishi faqat pandemiya davomiyligida bщlgan talabning kechikishi va 2021 yilda biznes uchun uzoq vaqt bloklar va cheklovlarning yo‘qligi bilan bog‘liq. Ammo 2020 yilgi inqirozning oqibatlari inflyatsiyaning oshishi, ayrim turdagi xom ashyo va tovarlarning yetishmasligi va boshqalar ko‘rinishida uzoq vaqt davomida jahon iqtisodiyotiga taʼsir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, tartibga solish muhiti o‘zgarib bormoqda. 2020 va 2021 yillarda Amerika fond indekslarining rekord darajada o‘sishi qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar oqimini taʼminlaydigan "vertolyot pullari" bilan bog‘liq edi. Ammo bu allaqachon aniqki, rag‘batlantiruvchi siyosat abadiy bo‘lmaydi, chunki bu hukumat xarajatlari va inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. Shuning uchun, u yig‘ilganda, katta ehtimol bilan sarmoyadorlar o‘z jamg‘armalarini dollarda saqlashga va aksiyalardan ko‘ra xavfsizroq aktivlarda saqlashga harakat qilishadi. Shunday qilib, qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘sishi ertami-kechmi portlashi kerak bo‘lgan “qabariq” ga aylanishi mumkin.
Dollarsizlashtirish va pul aylanishidagi tektonik siljishlar
Hozirgi kunda baʼzi rivojlanayotgan mamlakatlar dollarning oltin-valyuta zahirasidagi ulushini kamaytira boshladilar va tovarlarni eksport va import qilish hisob-kitoblarini milliy valyutada yoki yevroda amalga oshirmoqda. AQSH tashqi siyosatiga itoat qilmaydigan har qanday “istalmagan” davlatga iqtisodiy sanksiyalar qo‘yishi, jumladan, “istalmagan” davlatlar uchun dollar bilan operatsiyalarni taqiqlashi mumkin. Shuningdek, ko‘plab mamlakatlar markaziy banklarining davlat raqamli valyutalarini yaratish uchun loyihalari tufayli ularning aylanmasi 2021 yil boshida 2 trln.dollarga yetdi va kriptovalyuta bozorining tez o‘sishi oqibatida allaqachon jamg‘arma sifatida dollarning ishonliligiga putur yetmoqda. Pul muomalasidagi tektonik siljishlar butun dunyo markaziy banklarini kriptovalyutalarning rivojlanish tendensiyasini kuzatishga va blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda davlat raqamli valyutalarini chiqarishga majbur qilmoqda. Bunday valyutalar to‘lov va hisob -kitob qilish texnologiyalarini ancha soddalashtiradi va agar kriptovalyutalarning joriy etilishi tufayli boshqa davlatlar dollar bilan to‘lovlardan ommaviy ravishda voz kecha boshlasa, dollar qulashi, bu esa katta ehtimol bilan jahon iqtisodiyotidagi o‘ta og‘ir “Tepki” ga aylanishi mumkin. Xulosa qilib shuni taʼkidlaymizki, (Qora oqqush) yangi global iqtisodiy inqirozning sabablari yuqorida sanab o‘tilgan beshtadan ko‘p bo‘lishi va oxir-oqibat, yangi inqiroz 5-6 yil ichida sodir bo‘lmay, u oldinroq yoki keyinroq paydo bo‘lishi mumkin. Eng maqbul usul - jamg‘armalarni turli aktivlar o‘rtasida taqsimlash va iqtisodiyotning yangi istiqbolli tendensiyalariga (masalan, kriptovalyutalar yoki davlat raqamli valyutalari) oldindan eʼtibor berish lozim.
2019 yil oxirida Xitoy Xalq Respublikasining Uxan shahrida paydo bo‘lgan koronovirus pandemiyasining jahon miqyosida keng tarqalishi natijasida global inqiroz vujudga keldi. Bu jahon inqirozlaridan turli jihatlari bilan farq qiladigan bo‘lib, uning iqtisodiyotga salbiy ta’siri juda kuchli bo‘lmoqda. Iqtisodiy tilda aytadigan bo‘lsak, bu pandemiya yalpi talab (AD) va yalpi taklifga (AS), makroiqtisodiy barqarorlikka tashqi “zarba” (external shock) bo‘lib oldingi iqtisodiy inqirozlardan ko‘lami va zarari jihatidan katta farq qiladi.
Bu inqiroz dunyoning 185 mamlakatida birdaniga ro‘y berdi. Yalpi taklif va yalpi talabga bir vaqtning o‘zida ta’sirini ko‘rsatdi. Rivojlanib kelayotgan ochiq global iqtisodiyot va milliy iqtisodiyotlarni bir necha oyga yopiq shaklga aylantirdi. Koronovirus pandemiyasining jahon va mintaqaviy iqtisodiyotlarga salbiy ta’sirini aniqlash va uni yumshatish bo‘yicha jahon iqtisodiy adabiyotlarida kam tajriba to‘plangan va mavzu tizimli tadqiq etilmagan. Ushbu maqolaning maqsadi koronovirus pandemiyasining jahon va mintaqaviy malakatlarga tarqalish oqibatlarini aniqlash bo‘yicha qisman o‘rganish va respublikamizda uning oqibatlarini yumshatishga qaratilgan chora – tadbirlarning samaradorligini prognoz qilishga qaratildi.
Tadqiqotlar natijasi shundan dalolat beradiki koronovirus pandemiyasi boshlanganga qadar jahon iqtisodiyoti va milliy iqtisodiyotlarda ijobiy siljishlar, barqaror rivojlanish alomatlari kuzatilgan. Oxirgi yillarda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy o‘sishning sur’ati o‘rtacha 3 foiz atrofida bo‘lsa uning yuqori sur’atlari Xitoy, Tojikiston, Armaniston va O‘zbekistonda, past sur’atlari AQSh, Buyuk Britaniya, Rossiya Federatsiyasida kuzatilgan. Jahon iqtisodiyotining yalpi daromadi 2019 yilda 84,5 trillion AQSh dollarni, shu jumladan 20,6 AQSh dollari (ulushi 24,4 foiz), Xitoy Xalq Respublikasi 13,1 (ulushi 15,6%), Germaniya 3,9 (4,6%), Buyuk Britaniya 2,8 (3,3%), Rossiya va Janubiy Koreya 1,5 (1,9%) trillion dollarni tashkil etdi
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvardagi O‘zbekiston Respublikasi Parlamentiga Murojaatnomasi hamda mamlakatimizni 2017 – 2021 yillarda yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni bajarishga qaratilgan joriy yilni “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” deb atalgani va Davlat dasturining qabul qilinishi, barqaror iqtisodiy rivojlanish, xalq farovonligini oshirishda muhim dasturamal bo‘lib xizmat qiladi.
Iqtisod Global inqirozning respublikamiz ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sirlarini yumshatish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronovirus pandemiyasi va global inqiroz xolatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora - tadbirlar to‘g‘risida” va “Kornovirus pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab – quvvatlashga doir qo‘shimcha chora - tadbirlar to‘g‘risida “ gi Farmonlari qabul qilindi va amaliyotda joriy etilmoqda.
Farmonda ko‘rsatib o‘tilgandek jahon miqyosida koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashishda respublikamizda insonlarning harakatlanishiga cheklovlar kiritish va korxonalar faoliyatini to‘xtatish orqali misli ko‘rilmagan choralar ko‘rilmoqda. Global iqtisodiyot tizimining bir qismi bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham mazkur omillar ta’sir qilmoqda, bu esa o‘z navbatida ushbu holatning salbiy ta’sirlarini yumshatish bo‘yicha samarali oldini oluvchi choralar ko‘rishni talab qiladi. Bunda turizm, transport, farmatsevtika va to‘qimachilik sanoati kabi respublika iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlarini qo‘llab -quvvatlash va ularning barqarorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Aholi daromadlarining jon boshiga pasayishi AQShda (1892 dol), keyinchalik Germaniya (1413), Buyuk Britaniya (1216), Janubiy Koreya (918dol), Rossiya (311) va Xitoy (284dol)ga prognoz qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasida umumiy yo‘qotish 2,1 mlrd. AQSh dollarida va jon boshiga 60 dollarga teng bo‘ladi. Aholi daromadlaridagi yo‘qotishlarni qoplash uchun ba’zi mamlakatlar pul tarqatishmoqda. Ammo O‘zbekiston Respublikasi hukumati muqobil qaror qilib “Saxovat va ko‘mak” umumxalq harakati orqali korxona va jamoat tashkilotlari kam ta’minlangan oilalarga xayriya tadbirlarini o‘tkazmoqdalar. Korxonalarning "Saxovat va ko‘mak" umumxalq harakatida qatnashishi davlat tomonidan inqiroz yo‘qotishlarini tadbirkorlar zimmasiga tashlagani emas, balki bu harakat ayni yalpi talab tushib borayotgandagi holatni o‘nglashga qaratilgan harakatdir. Chunki yalpi taklif pasaygan davrda yalpi taklifni aholiga pul tarqatish orqali oshirish inflyasiyani oshiradi va aholi undan naf ko‘rmasligi mumkin. Korxonalarning umumxalq xarakatida qatnashishi ularga naf keltiradi.
Birinchidan, korxona tovar yoki xizmatlarini (oldindan to‘plangan zaxiralarini talab tushib ketgan davrda sotish uchun reklama xarajatlarini qilishi kerak bo‘lardi;
Ikkinchidan, korxonaning “Saxovat va ko‘mak” umumxalq xarakatidagi ishtiroki xaridorlar, uning aholi o‘rtasidagi obro‘si va imidjini oshiradi;
Uchinchidan, umumxalq harakatida qatnashish korxonalar o‘rtasidagi oldingi shakllangan zanjirband iqtisodiy aloqalarni jonlantiradi. Biznes yuritish faollashadi va to‘rtinchidan marketiing xarajatlari tejaladi, chunki ular kelgusida jozibador (consumer loyalty) iste’molchilar guruhini shakllantiradi va h.k.o
iyotdagi inqiroz mazmunan kelib chiqish sababiga ko’ra asosan ikki turga bo’linadi:
a) ishlab chiqarishning ortiqchaligi va bozorning to’yinganlik darajasining ortishi;
b) taklifning talabdan ortda qolishi, kam ishlab chiqarish yoki bozor taqchilligi.
Iqtisodiyotdagi inqiroz mazmunan kelib chiqish sababiga ko’ra asosan ikki turga bo’linadi:
a) ishlab chiqarishning ortiqchaligi va bozorning to’yinganlik darajasining ortishi;
b) taklifning talabdan ortda qolishi, kam ishlab chiqarish yoki bozor taqchilligi.
Iqtisodiyotdagi inqiroz mazmunan kelib chiqish sababiga ko’ra asosan ikki turga bo’linadi:
ishlab chiqarishning ortiqchaligi va bozorning to’yinganlik darajasining ortishi;

3 Moliyaviy iqtisodiy inqirozning o’zbekiston iqtisodiyotiga ta’sir qilishi.

2008 yilda boshlangan va bugungi kunda ko‘lami tobora kengaygan va chuqurlashib borgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga baho berar ekanmiz, ko‘pgina xalqaro ekspert va mutaxassislar bu inqirozning sabablari va yanada avj olishi bilan bog‘liq prognozlarida javoblardan ko‘ra ko‘proq savollarga duch kelishdi.

Bu iqtisodiy tanglik Amerikaning Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan og’ir holatidan boshlandi. So‘ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklarni va moliyaviy tuzilmalarning likvidlikligi, ya’ni to‘lov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng katta kompaniyalar indekslari va aksiyalarining bozor qiymatiga kelsak ular halokatli darajada tushib ketishini guvohi bo’ldik. Bularning barchasi, o‘z navbatida, ko‘plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog‘liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

Hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlariga doir materiallarni o‘rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga kelishgan.
Birinchidan, moliya-bank tizimida ro'y berayotgan inqiroz jarayonlarining deyarli global miqyosi, retsessiya va iqtisodiy inqirozning muqarrarligi, investitsiya faolligining pasayishi, talabning pasayishi va xalqaro savdoning pasayishi, shuningdek, dunyoning ko'plab mamlakatlariga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan jiddiy ijtimoiy yo'qotishlar tasdiqlanadi.

Ikkinchidan, yuzaga kelgan global moliyaviy inqiroz jiddiy bo'shliqlarni va amaldagi global moliya-bank tizimini tubdan isloh qilish zarurligini ko'rsatdi, asosan korporativ manfaatlariga xizmat qiluvchi, kredit va qimmatli qog'ozlar bozorida turli spekulyativ operatsiyalar olib boruvchi banklar faoliyati ustidan tegishli nazorat yo'qligini tasdiqladi.

Uchinchidan, har bir alohida davlatdagi moliyaviy-iqtisodiy inqirozning ko'lami, chuqurligi va oqibatlari ko'p jihatdan, avvalambor, moliya va pul tizimining mustahkamligiga, milliy kredit tashkilotlarining kapitallashuvi va likvidligiga, ularning xorijiy va korporativ bank tuzilmalariga, shuningdek, oltin hajmiga bog'liq bo'ladi. - valyuta zaxiralari va tashqi qarzlarni to'lash imkoniyati, oxir oqibat - mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi, diversifikatsiyasi va raqobatbardoshligi darajasidan.

To'rtinchidan, global moliyaviy inqirozdan tezroq chiqish va uning oqibatlarini yumshatish ko'p jihatdan alohida davlatlar va umuman jahon hamjamiyati doirasidagi chora-tadbirlarning samaradorligi va izchilligiga bog'liq.

Sammitdagi munozaralar shuni ko'rsatdiki, bugungi kunda biz ogohlantirish haqida gapirmayapmiz, balki global moliyaviy inqirozdan chiqish yo'llari, ya'ni oldingi pozitsiyalarga qaytmaslik chizig'i deyarli o'tdi.

Shu bilan birga, bunday Sammitning bo'lib o'tganligi, muammolar va global moliyaviy inqiroz bilan bog'liq mavjud vaziyatning o'zi muhokama qilinganligi dalda beruvchi signaldir.

Bugungi kunda har bir mamlakatning global moliyaviy inqirozga duchor bo'lish darajasi va chuqurligi birinchi navbatda moliya, iqtisodiy va bank tizimlarining barqarorligi va ishonchliligiga hamda ularda o'rnatilgan himoya mexanizmlarining qanchalik kuchli ekanligiga bog'liqligini isbotlashga hojat yo'q deb o'ylayman.

2020 yilda pandemiya sabab iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Bu haqda iqtisodiyot fanlari doktori o‘z fikrlarini bildirdi.

Jahon bankining ma’lumotlariga ko‘ra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50 yilda to‘rt marotaba tashqi qarz to‘lqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010 yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz to‘lqini ­o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. 2018 yilda jami qarz 54 foiz punktga oshib, YaIMga nisbatan 170 foizni tashkil etdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita bo‘lishi mumkin . Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan bo‘lsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila o‘zgacha tus olganligi bilan farqlanadi.

Prezident koronavirusning iqtisodiyotga salbiy ta’siri va global inqirozni yumshatish bo‘yicha Farmon imzoladi

2020 yilda qarz inqirozidan o‘zgacha tusga ega bo‘lgan, boshlanishidan iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini kuzatishga to‘g‘ri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi bo‘yicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi taklifning to‘xtalishi bilan bevosita bog‘liqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda, davlatlarning eng asosiy vazifasi ­ minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan iborat bo‘lishi lozim.

2020 yil fevralidan boshlab ayrim Xitoy kompaniyalari “Koronavirus obligatsiyalari”ni emissiya qilishni boshlashdi. Shenzhen Airlines aviakompaniyasi 600 mln. yuan miqdoridagi obligatsiyalarni muomalaga chiqardi.
Jalb etilgan mablag‘lar asosan bekor qilingan parvozlar uchun biletlarning qiymatini yo‘lovchilarga qaytarib berish va oziq-ovqatlarni transportirovka qilish uchun moliyalashtirish tadbirlariga yo‘naltirilishini ma’lum qilindi.

Shunga o‘xshash holatlarni tahlil etsak, fevral oyidan buyon 25 ta Xitoy kompaniyasi 24 mlrd. yuan (3,4 mlrd. AQSh dollari) miqdorida korporativ obligatsiyalar hisobidan qarz mablag‘larini jalb etdi.

Jahon bozorida esa, yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlar o‘rtasida milliy valyutalari vositasida o‘zaro iqtisodiy musobaqalar boshlanib ketdi. Ba’zi ekspertlarning xulosalari AQSh dollarining xalqaro valyuta bozoridagi o‘rni yuanning qadri oshishi ortidan xavf ostida qolishini aks ettirmoqda.

Koronavirus sabab bozorlar kasodga uchramoqda.
Masalan, 2020 yil Rossiya moliya vazirligi “Milliy barqarorlik fondi”ning kapitali tarkibiga yuanni ham joylashtirishni boshlashini e’lon qildi. Hozir kunda ushbu fondning asosiy qismini AQSh dollari va yevro tashkil etadi. 2020 yil 1 mart holatiga YaIMning 7,3 foizini tashkil qiladigan fond valyuta tarkibini yanada diversifikatsiya qilish sanksiyalar va geosiyosiy vaziyatda iqtisodiyotni inqirozli holatlardan himoya qilishda muhim chora bo‘lishi ta’kidlanmoqda. Jumladan, yuanning ulushini 15-20 foiz, dollarning ulushini esa 20-25 foiz atrofida bo‘lishiga erishish nazarda tutilmoqda.

Bu kabi salbiy oqibatlarni iqtisodiyotimiz tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish maqsadida Davlatimiz rahbari va Hukumatimiz tomonidan tezkor chora-tadbirlar ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etildi. Bu borada, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 5969-sonli Farmonining qabul qilinishi ayni muhim tadbir bo‘ldi.

Ushbu hujjatga ko‘ra, makroiqtisodiy muvozonatni barqarorlashtirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar belgilab berildi. Natijada, belgilangan yo‘nalishlarda vazifalarni amalga oshirish quyidagi makroiqtisodiy muvozonat ko‘rsatkichlarini ta’minlashga poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, Inqirozga qarshi jamg‘armaning tuzilishi pandemiya oqibatlarini aniq moliyalashtirish manbasini belgilab berdi.

Markaziy Osiyo va koronavirus
Ushbu jamg‘armaning tuzilishi birinchi navbatda, pandemiya bilan kurashish xarajatlarini moliyalashtirishni o‘zida aks ettiradi. Kasallikni aniqlash, davolash kabi xarajatlar bilan birga tibbiyot xodimlariga moddiy rag‘batlantirishni o‘zida aks ettiruvchi xarajatlarni qoplash nazarda tutiladi.
Fikrimizcha, ushbu holat davlatning ijtimoiy majburiyatlarni o‘z zimmasiga olayotganligi va uni samarali amalga oshirayoganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, ushbu farmon doirasida makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashda kam ta’minlangan aholi qatlamlariga moddiy yordam berish hajmini oshirish orqali ichki iste’molni rag‘batlantirish va iqtisodiy o‘sish sur’atini saqlash nazarda tutilganligi bu sohadagi salbiy oqibatlarni yumshatishi bilan ahamiyatlidir.
Eksport bilan shug‘ullanuvchilarning ayrim xarajatlarini to‘lab berilishi, ushbu turdagi korxonalarning to‘lovga qobilligini saqlashga yordam berilishi;
iqtisodiy qiyinchilikka uchrayotgan korxonalarga uch yilgacha byudjet ssudalari berilishi;
to‘lovsizlikning makroiqtisodiy multiplikatsion ta’sirini oldini olishi kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
Ijtimoiy soliq va shu kabi soliq, boshqa majburiy to‘lovlarning kechiktirilishi yoki ma’lum foizda kamaytirilishini joriy etilishi tadbirkorlarga barqaror “moliyaviy ta’til”ga chiqishini anglatadi. Natijada, makroiqtisodiy talab va taklif muvozanatiga erishishga sharoit yuzaga keladi.
Bir so‘z bilan aytganda, favqulodda yuzaga kelgan virusning ta’sirini kengayib ketmasligi uchun o‘z vaqtida choralarni, jumladan, iqtisodiy vazifalarni ishlab chiqilishi va hayotga tadbiq etilishi iqtisodiy inqiroz oqibatlarini yumshatishga va bartaraf etishga to‘liq shart-sharoit yaratib beradi, deb hisoblaymiz.
Umuman olganda, 2019 yildan boshlab aholining sotib olish qobiliyatini oshirishga qaratilgan choralarning qo‘llanganligi, xususan, daromad solig‘i tushirilganligi o‘zining ijobiy tasdig‘ini topdi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda epidemik holat natijasida aholining iste’moli ayrim xarajatlari vaqtinchalik qisqarishi natijasida aholi daromadlarining iste’mol muddatini oshirishga yordam berishi mumkin.

4.Hozirgi xolatda O’zbekistonda yanqi inqirozga qarshi olib borilayotgan choralar

Koronavirusning turg'unligiga qarshi kurashishda kuchli siyosat talab etiladi
Agar hukumatlar firmalarning likvidligini qo'llab-quvvatlash, ishchilarga ish haqining yo'qolishini qoplash, moliyaviy tizimni himoya qilish va epidemiyani tezda tiklashga yordam beradigan kengroq iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun erta va agressiv iqtisodiy siyosat yuritish sharti bilan tiklanishning aniq yo'li bor.
Koronavirusning turg'unligiga qarshi kurashishda kuchli siyosat talab etiladi
" COVID-19 " Iqtisodchilar nigohida " ustunida " Iqtisodiy sharh " pandemiya xavflari va koronavirus infektsiyasining tarqalishi sharoitida iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash choralari haqidagi etakchi xalqaro va mahalliy ekspertlar va tahlilchilarning fikrlarini nashr etishda davom etmoqda.

Dunyoning yetakchi iqtisodchilari global koronavirus pandemiyasidan kelib chiqadigan iqtisodiy zararni kamaytirish uchun tezkor siyosiy choralarni ko'rishga chaqirmoqdalar. Iqtisodiy siyosatni tadqiq qilish markazi (CEPR) va VoxEU.org tahliliy portalining britaniyalik olimlari, iqtisod professori Richard Baldvin va Beatrice Veder di Mauro tomonidan tuzilgan maqolalarni o'z ichiga olgan yangi kitobda ekspertlar qat'iy va kelishilgan moliyaviy rag'batlantiruvchi dalillarni inkor etib bo'lmaydi, deb ta'kidlashadi.

Kristian Odendal - Yevropa Islohotlar Markazining bosh iqtisodchisi; Jon Springford - Yevropa Islohotlar Markazi direktorining o'rinbosari.
2008 yildagi moliyaviy inqiroz global iqtisodiy halokatga aylandi. Banklarning qulashi va kreditlar tanazzuli tufayli millionlab odamlar ishlaridan, uylaridan, jamg'armalaridan yoki bizneslaridan ayrildi. Bu evro inqirozini keltirib chiqardi, undan mamlakatlar asta-sekin tiklana boshladilar va ko'pchilik yo'qolgan o'n yillikdan omon qoldilar. Ba'zilar, COVID-19 pandemiyasi teng darajada salbiy bo'lishidan qo'rqishadi.

Ammo yuqumli kasallik tufayli kelib chiqadigan iqtisodiy zarar sezilarli bo'lishi mumkin bo'lsa-da, agar hukumat iqtisodiy oqibatlarni tezda o'z zimmasiga olishga harakat qilsa, iqtisodiyotga uzoq muddatli ta'sir moliyaviy inqirozga qaraganda unchalik jiddiy bo'lmaydi.

Moliyaviy inqirozlar, aslida, moliyaviy tizimga bo'lgan ishonchni yo'qotishdir. Kreditorlar yo'qotishlarga duchor bo'lishlaridan qo'rqishadi va xavfsizroq aktivlarni qidirmoqdalar, bu esa o'z navbatida likvidlikning etishmasligiga olib keladi. Ko'proq xatarli korxonalar qarz olishga qiynaladi, bu esa ularni to'lovga qodir emas.

Qattiq moliyaviy sharoitlar uy xo'jaliklari va firmalarning xarajatlarini kamaytiradi. Shunday qilib, 2008 yildagi moliyaviy inqiroz iqtisodiy bo'ldi: talab pasayishi va xalqaro savdo krizis jahon iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatganda, 15% eng yuqori darajadan minimal darajaga tushdi. Hukumatlar va markaziy banklar aralashdi, lekin moliya va pulni rag'batlantirish yoki bank tizimini tezkor qayta qurish orqali xususiy sektor xarajatlarini etarli darajada qo'llab-quvvatlay olmadi.

Koronavirus epidemiyasining iqtisodi boshqacha, ammo ba'zi oqibatlar shunga o'xshash tarzda davom etadi. Kasallikning tarqalishini to'xtatish uchun yuqumli kasalliklardan qo'rqish va hukumatning harakatlari, ayniqsa ishlab chiqarishda, global ta'minot shokiga olib keldi. Zavod va ofislar ishchilarni himoya qilish uchun yopiladi yoki qisqartiriladi. Chunki yuqtirilgan odamlar o'zlarini izolyatsiya qilishadi - va boshqa odamlar ijtimoiy aloqalarni kamaytiradi - ular parvozlar, bar va restoranlarga va boshqa ijtimoiy tadbirlarga kamroq pul sarflashadi. Korxonalar ishlab chiqarish hajmining pasayishi va bir vaqtning o'zida daromadlarning pasayishiga duch kelishmoqda, chunki ishchilar va iste'molchilar uyda qolishadi. Bu ko'plab kompaniyalarni noqonuniy holga keltiradi, agar siyosatchilar e'tiborga olinmasa, ularning ishdan olinishi yoki yopilishiga olib keladi.


Pul-kredit siyosati choralari: tahliliy asos
Bu dunyodagi fond bozorlarining erkin tushishining asosiy sababi va investorlarning xavf zonasidan chiqib ketishi sababli davlat obligatsiyalari narxi ko'tarildi.
Biroq, Buyuk Retsessiya davrida va Evro inqirozi paytida duch kelgan noaniqlik bilan hozirgi vaziyat o'rtasida katta farq bor. Moliyaviy inqirozning ko'lami va og'irligini oldindan yoki oldindan aytib bo'lmaydigan darajada qiyin edi.

Koronavirus pandemiyasi epidemiologlar va shuning uchun hukumatlar uchun ko'proq taxmin qilinadi. Dastlab, virus tez tarqaladi va yangi infektsiyalar har 3-4 kunda ikki marta, ba'zan esa tezroq tarqaladi. Agar tutish samarali bo'lsa, ushbu stavkani kamaytirish mumkin. Garvard epidemiologi Mark Lipsich dunyo aholisining 20 dan 60 foizigacha kasal bo'lishini taxmin qilmoqda, Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti esa ushbu kasallikka chalinganlarning 96 foizdan ortig'i tuzalmoqda (hech bo'lmaganda sog'liqni saqlash tizimi rivojlangan mamlakatlarda).
Bu shuni anglatadiki, oldini olish choralari ko'rilmasa, pandemiya tez tarqaladi va Evropada may yoki iyun oylarida avjiga chiqadi, shundan keyin infektsiya pasayadi va iqtisodiyot tiklana boshlaydi. Ammo hukumat qulflari virusning tarqalishini sekinlashtirish uchun kasalxonada tiqilib qolishning oldini olish uchun ishlab chiqilgan. Ushbu choralar qanchalik samarali ishlayotgan bo'lsa (va shu bilan davom etsa), ular ko'proq davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanishni talab qiladigan korxonalar duch keladigan pul oqimi muammolarini kuchaytiradi.
Germaniyada COVID-19 inqirozining iqtisodiy oqibatlari va iqtisodiy siyosat:

Ammo epidemiologlar pandemiyani to'xtatish juda qiyin bo'lishini ta'kidlamoqda. Vaktsinani o'z vaqtida ishlab chiqishning iloji yo'q. Virusni yuqtirgan odamlarning ko'pi allaqachon buni amalga oshirgandan so'ng, infektsiya darajasi pasayishni boshlaydi, shundan keyin iqtisod tiklana boshlaydi. Bularning barchasi qisqa vaqt ichida o'ta jiddiy oqibatlarga qaramay, iqtisodiy oqibatlar moliyaviy inqiroz kabi katta xarajatlarga olib kelmasligi kerakligini anglatadi. Hukumatlar firmalarning likvidligini qo'llab-quvvatlash, ishchilarga ish haqining yo'qolishini qoplash, moliyaviy tizimni himoya qilish (ayniqsa evro hududida) va epidemiyani tezda tiklashga yordam beradigan kengroq iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun erta va agressiv iqtisodiy siyosat yuritish sharti bilan tiklanishning aniq yo'li bor.

Iqtisodiyot uchun eng katta tahdid shundaki, hayotiy korxonalar likvid bo'lib, bankrot bo'lishadi.Vaqtinchalik uzilishlar doimiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: agar muvaffaqiyatli bo'lgan firmalar bankrot bo'lishsa, bankrotlik to'lqini iqtisodiyotda iz qoldiradi.

Bu kelajakda ishsizlarning ish haqi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi va firmalarning aniq ma'lumotlari yo'qoladi, bu kelajakda ishlab chiqarish darajasini pasaytiradi.
Ushbu xavfga qarshi turish uchun bank regulyatorlari, davlat investitsiya banklari, markaziy banklar va moliya vazirlarining birgalikdagi harakatlari talab etiladi. Bank regulyatorlari mavjud kreditlarni to'lash orqali iqtisodiyotning turizm kabi turizm sohalarida faoliyat ko'rsatadigan firmalarga nisbatan yumshoqlikni rag'batlantirishi kerak. Angliya Banki va ECB banklarga kredit berishni engillashtirish uchun kapitalga bo'lgan talabni pasaytirishda to'g'ri edilar. Ammo banklar likvidlik bilan bog'liq muammolarni mustaqil hal qila olmaydilar. Kredit muddatlarini uzaytirish banklarning xavfiga olib keladi. Davlat investitsiya banklari, shuningdek, iqtisodiyotning eng ko'p ta'sirlangan qismlariga imtiyozli kreditlar berishlari kerak. Odatda bu bilvosita xususiy banklar orqali amalga oshiriladi, ushbu kredit bo'yicha tavakkalchilikda ishtirok etadigan va kompaniyaning hisob raqamlarini sinchkovlik bilan tekshirgan. Ushbu jarayon xatarlarni davlat bankining balansida cheklaydi.

Natijada, bankrot bo'lish arafasida turgan firmalar, masalan, FlyBe Britaniya aviakompaniyasi, likvidlikni qo'llab-quvvatlash uchun hukumat subsidiyasini ololmaydilar. Germaniyaning Big Bazooka - uning davlatga tegishli investitsiya banki firmalarga cheksiz muddatli kreditlar beradi - bu to'g'ri yondashuv va boshqa joylarda qo'llanilishi kerak.
Maqsadli choralar bilan bir qatorda ECB va Angliya Banki o'tgan hafta o'z bayonotlarida iqtisodiyotga keng kredit stimulini qo'shdilar. Ular haq edi: hatto xususiy banklar va davlat investitsiya banklari orqali maqsadli chora-tadbirlar ham kreditga bo'lgan barcha talablarni qondira olmaydi. Pul-kredit siyosati yanada erkinroq. Angliya Banki stavkalarni pasaytirdi va ECB bermadi, ikkalasi ham banklarning likvidliligini qo'llab-quvvatlash shakllarini qo'lladilar. ECB uzoq muddatli qayta moliyalashtirish operatsiyalarining yangi dasturini (LTRO) ishlab chiqdi, u salbiy foiz stavkalari bo'yicha banklar uchun juda arzon likvidlikni ta'minlaydi. Shuningdek, u maqsadli uzoq muddatli qayta moliyalashtirish operatsiyalari (TLTRO III) shartlarini o'zgartirdi, dastur miqyosini oshirdi va stavkani pasaytirdi; mavjud miqdoriy yumshatish dasturiga xususiy obligatsiyalarni qo'shimcha sotib olish uchun mablag'lar qo'shildi. Ushbu siyosat banklarning kredit berishini qisqartirishga yordam beradi.
Yo'qotilgan ish haqi uchun kompensatsiya
Moliya vazirlari soliq-byudjet siyosati orqali likvidlikni qo'llab-quvvatlashlari kerak. Firmalar ish haqi etishmasligi yoki ta'minot tufayli ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur bo'lishsa ham, ish haqini to'lashlari kerak. Hukumatlar qisqa muddatli sxemalarni ko'rib chiqishi kerak (Germaniyada Kurzarbeit deb nomlanadi, bu erda u 1910 yildan beri mavjud). Agar xodimlar uchun ish haftasini qisqartirish kerak bo'lsa, kompaniyalar grant olish uchun murojaat qilishlari mumkin. Germaniya hukumati hozirgina COVID-19 bilan bog'liq uzilishlar natijasida soddalashtirilgan va yanada saxovatli qisqa muddatli sxemani e'lon qildi. Ammo barcha ishchilar bu siyosat bilan qamrab olinmaydi.
Vaqtinchalik yoki nol soatlik shartnomalar bo'yicha ishlaydiganlar, shuningdek o'z-o'zini ishlaydiganlar eng ko'p zarar ko'radilar. Hukumatlar ushbu guruhlarga tezkor va byurokratik bo'lmagan yordam ko'rsatishi kerak. Xususiy banklar orqali har bir fuqaro koronavirusdan oyiga 500 evro miqdorida asosiy daromadni to'lashi kerak, keyinchalik bu o'rtacha daromad oladigan barcha kishilar uchun asta-sekin daromad solig'i bilan qaytarib beriladi. Shunday qilib, vositalar faqat muhtoj bo'lganlar uchun tortiladi.
Pandemiyani oldini olish uchun ko'proq hukumatlar maktablar va bolalar bog'chalari kabi ta'lim muassasalarini vaqtincha yopishga majbur bo'ladilar. Bu, ayniqsa, yolg'iz ota-onalar, agar ular ishdan bo'shagan ta'tilni olishga majbur bo'lishsa, oilaviy mablag'larga tahdid soladi. Keksa odamlarning sog'lig'iga xavf tug'diruvchi COVID-19 buvisining va buvilarining bolalariga g'amxo'rlik qila olmasligini anglatadi (nemis buvalari bu yil odatda 4 milliard soat bola parvarishini ta'minlaydi). Ota-onalar bolalarning o'zlariga g'amxo'rlik qilishlari uchun aniq rag'batlantirish va yordamga muhtoj. Yosh bolalarning ota-onalariga bolalarni parvarish qilish va maktablarni yopish uchun pullik kasallik ta'tilini olishga ruxsat berilishi kerak.
Keyingi moliyaviy yordam korxonalardan QQS va ish haqi solig'ini yig'ishni uch oyga kechiktirish orqali ta'minlanishi mumkin. Italiya allaqachon ish haqi bo'yicha soliqni keyinga qoldirgan. Ushbu siyosatning afzalligi shundaki, u likvidlikni juda keng darajada ta'minlaydi, ammo bu xavfsiz emas: bankrot bo'lish arafasida turgan firmalar soliqlarni kechiktirishi va bankrot bo'lganda soliq tushumlaridan holi bo'lishlari mumkin. Ammo ko'plab Evropa hukumatlari qisqa muddatli kreditlar bo'yicha foiz stavkalarini to'laydilar.
Shunday qilib, moliya vazirliklari kechiktirilgan soliq to'lovlaridan foyda ko'radilar. Davlat balansiga aniq ta'sir - bankrotlik tufayli ozgina yo'qotish uzoq muddatda qo'shimcha likvidlikni qo'llab-quvvatlash uchun qimmatga tushishi mumkin.

Moliyaviy tizimni himoya qilish
Hukumatlarning likvidligini favqulodda qo'llab-quvvatlash evro hududi moliyaviy tizimidagi keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin. Xususan, ECB prezidenti Kristina Lagardning 12 mart kuni, markaziy bank "tarqalishni yopish niyatida emasligini" aytganida, hukumat zayomlari bo'yicha tarqalishlar ko'paydi.

Evro hududi siyosatchilaridan bozorlarga murojaat qilish kerak, bu esa ECB vaqtincha moliyaviy qiyinchiliklarga duchor bo'lgan hukumatlarga cheksiz likvidlikni ta'minlaydi. Ular Evropa barqarorlik mexanizmi (ESM), Evrozonani qutqarish jamg'armasi, barcha qutqaruv dasturida bo'lganidek, qat'iy shartlar qo'ymasdan, barcha a'zo davlatlar uchun ochiq bo'lishini e'lon qilishlari kerak. Lagarde, ECB, agar kerak bo'lsa, hukumatning obligatsiyalarini cheksiz sotib olish uchun ECB o'zining to'g'ridan-to'g'ri pul o'tkazmalari dasturidan (OMT) foydalanishga tayyorligini ta'kidlashi kerak. Va Evropa Komissiyasi a'zo davlatlarga bu yil evro hududining soliq qoidalarini buzishga ruxsat berishi kerak, bu COVID-19 bilan bog'liq choralar uchun.

Tezroq iqtisodiy tiklanish
Epidemiya oxirida, bu yil sezilarli o'sish bo'ladi, chunki korxonalar zaxiralarni to'ldiradilar va iste'molchilar yo'qotilgan xarajatlarni qoplaydilar. Bu moliyaviy inqiroz oqibatlaridan farq qiladi, qachonki qarzlar bardoshli bo'lmaganda va ularni bekor qilish kerak bo'lgan bo'lsa, bu boshqa holatlarga qaraganda ancha uzoq vaqt iste'mol qilinishga olib keldi.

Ammo ishlab chiqarishda epidemiyadan keyingi tiklanish shakli bilan keskin tiklanish ehtimoli bo'lgan va uzoq vaqt davomida kurashadigan xizmat ko'rsatish sohasi o'rtasida farq bo'ladi. Agar iste'molchilar yangi juft ko'zoynak sotib olishni rejalashtirishgan bo'lsa-yu, ammo etkazib berish uzilib qolganida ularni sotib ololmasa, epidemiya tugashi bilan buni qilishlari mumkin. Iste'molchilar esa, o'zlari yolg'iz qolganda eyishlari mumkin bo'lgan oziq-ovqatlarni qoplay olmaydilar. Futbol o'yinlari bo'sh stadionlarda bo'lib o'tadi, va konsert safari shaharlarni sog'inadi yoki bekor qilinadi. Oziq-ovqat, kontsertlar yoki sayohatlar kabi "ijtimoiy iste'mol" ko'proq zarar ko'radi, ammo yoz va kuzda pasaytirilgan talab davom etishi mumkin, chunki odamlar epidemiya tarqalgandan keyin ham infektsiyadan qo'rqishadi.
Ishlab chiqaruvchilar yuqorida muhokama qilinganidek, likvidlikni oddiy qo'llab-quvvatlash bilan shug'ullanishlari mumkin, chunki ular tez tiklanishiga umid qilishlari mumkin. Ammo eng yomon epidemiyalar tugaganidan keyin xizmatlar sohasidagi tiklanishni tezlashtirish uchun moliyaviy yordam kerak bo'ladi. Hukumat odamlarni sayohatlarga va restoranlarga va boshqa katta yig'ilishlarga borishga undashni istamaydi va endi ular jamoat iste'molini rag'batlantirishga intilmasligi kerak. Ammo hukumatlar, epidemiya rasman tugatilgandan so'ng, eng ko'p zarar ko'rgan xizmat ko'rsatish sohalarida QQS 6–9 oylik pasayish bo'lishini e'lon qilishi mumkin. Shuningdek, banklar ushbu korxonalarga epidemiya tugaganidan keyin ko'proq daromad olishlarini bilib, kreditlar berishga undaydi.
COVID-19 Yevropaga yetib borguniga qadar ham uning iqtisodiyoti yaxshi ahvolda emas edi. Endi epidemiya epidemiyaga aylangan bo'lsa, 2020 yilning birinchi yarmida retsessiya deyarli muqarrar.
Bu iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun erta va agressiv harakatlarni amalga oshiradi va kelajakda rag'batlantirishni kutish uchun majburiydir. Virus shu qadar yuqumli bo'lgani uchun, chekinishdan oldin uch-to'rt oy ichida infektsiya darajasi eng yuqori darajaga yetishi mumkin, bu esa hukumatlar iqtisodiyotning kelajakdagi yo'nalishiga odatdagidan ko'proq ishonchni anglatadi. Agar ular faol bo'lmasa, bankrotlik va ishsizlikning ko'tarilishi xavfi tug'diradi.
Kuni kecha koronavirus pandemiyasi keltirib chiqargan inqirozga qarshi kurashish sharoitida tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash masalalari bo`yicha o`tkazilgan videoselektor yig`ilishida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev yana bir bor xalqimizga murojaat qildi.
Murojaatda bugungi kunda butun dunyo, insoniyat murakkab davrni boshidan kechirayotganligi, koronavirus tarqab ketmasligi uchun barcha choralarni ko`rish lozimligi, shu sinovli damlarda har bir o`zbekistonlik, har bir idora, jamoatchilik vakillari bir musht bo`lib harakat qilishimiz kerakligiga alohida e`tibor qaratildi.
Davlatimiz Rahbari tomonidan kasallikni mahallamizga, uyimizga, oilamizga olib kirmaslik uchun eng avvalo o`zimiz mas`ulmiz ekanligi, buning uchun har birimiz kundalik yumushlarimizni xavfsizlik va sanitariya qoidalariga to`la amal qilgan holda davom ettirishimiz, korxona va tashkilotlar har haftada o`z xodimlarini tizimli ravishda tibbiy ko`rikdan o`tkazib turish, jamoat joylarida, mahalla va xonadonlarda dezinfeksiya ishlarini muntazam davom ettirish zarurligiustuvor vazifa sifatida belgilab berildi.Ayrim davlatlarda yuqori gigienaga asoslangan kundalik turmush tarzi, milliy urf-odatlar bu kasallikni engishda juda muhim omil bo`layotganligi ta`kidlab o`tildi.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy ko`rsatkichlar barcha tomonlari bilan namoyon bo’lib, amalda iqtisodiyotning hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zaro bog’liqligi sababli uning hech bir sohasi inflatsiya to’lqini yoki turg’unlikning noxush oqibatlaridan chetda qolmaydi. Ammo shuni alohida e’tiborga olish zarurki, iqtisodiy sikl alohida shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faoliyatiga turli darajada ta’sir ko’rsatadi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko’proq zarar ko’radilar.
Uy-joy va sanoat binolari qurulishi, og’ir mashinasozlik hamda investitsion tovarlar, avtomobillar, maishiy xo’jalik buyumlari va shunga o’xshash tovarlar ishlab chiqarish bilan bog’liq sanoat tarmoqlari va ularda band bo’lgan ishchilar siklning inqiroz fazasida og’ir oqibatga uchraydi.
Aholi yoki keng iste’molchilar qatlamiga iqtisodiy sikl turlicha ta’sir ko’rsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, doimiy daromad oluvchi iste’molchilar oila budjetini qisqartirishiga to’g’ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishni to’xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila a’zolari yeb-ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mahsulotlari va kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalaniladigan iste’mol tovarlarini xarid qilishni to’xtatish mumkin emas. Faqat bunday tovarlarni xarid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin.
Hozirda ko’plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi retsessiya va iqtisodiy pasayishni, investitsiyaviy faollik ko’lami cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofatlar sodir bo’lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda.
Hozirgi vaqtda dunyo mamlakatlari tomonidan inqirozga qarshi kurash bo’yicha yirik miqdorda moliyaviy resurslar ajratilmoqda. Ularning hajmi va yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog’i inqirozning ta’sir ko’lami va har qaysi mamlakatlarning inqirozga qarshi kurash bo’yicha ishlab chiqqan rejalari hajmiga asoslanadi.
Shuningdek, yana iqtisodiyotni yuqori darajada rivojlantirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borish, biznes muhitini yanada yaxshilash, turizmni iqtisodiyotning strategik tarmog’iga aylantirish kabi vazifalar ham belgilab berildi.
Bugungi kunda Jahon miqyosida karonavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashishda, shu jumladan, insonlarning harakatlanishiga cheklovlar kiritish va korxonalar faoliyatini to’xtatish orqali misli ko’rilmagan choralar ko’rilmoqda. Bu esa eng yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlarda ishlab chiqarish va iste’mol hajmlarining keskin qisqarishi, global ishlab chiqarish zanjirlari va savdo
aloqalarining izdan chiqishi, dunyo moliya bozorida xomashyo tovarlari narxining pasayishi va konyunkturaning yomonlashuvini keltrib chiqardi. Global iqtisodiy tizimning bir qismi bo’lgan O’zbekiston iqtisodiyotiga ham mazkur omillar ta’sir qilmoqda, bu esa o’z navbatida ushbu holatning salbiy ta’sirlarini yumshatish bo’yicha samarali oldini oluvchi choralar ko’rishni talab qladi. Bunda turizm, transport, farmatsevtika va to’qimachilik sanoati kabi respublika qtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlarini qo’llab- quvvatlash va ularning barqarorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish zarur.


Foydalangan adabiyotlar:
1.Norbekov “Iqtisodiyot nazariyasi”
2. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” I.A.Karimov 2009-yil Toshkent
3. https://Stat.uz
4. https: //Kun.uz
5.https://review.uz/ru/post/reshitelnaya-politika-neobxodima-dlya-protivodeystviya-recessii-koronavirusa
6.http://darakchi.uz/index.php/oz/89436
7. https://www.socionauki.ru/journal/articles/129853/
8.http://ww.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=355698%25www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=v...3556&Itemid=99999999
9. http://hamma.ucoz.ru/news/2009-02-14-931
10. https://mfa.uz/uz/press/library/decree/

1^ RIAN agentligi ma’lumotlari. Manbaa: http://www.rian.ru/crisis_spravki/20081201/156202392.html