Мавзу: ix-xiiасрлардаги ўрта осиё мутафаккирларининг иқтисодий ғоялари

А.Темурнинг иқтисодий қарашлари. (1336-1405)

• Соҳибқирон давлатида девони бузург (бош вазир)дан ташқари, ҳар бир вилоятда Девон дейилувчи бошқарма бўлган. У давлатнинг муҳим ишларини: солиқ йиғиш, тартиб сақлашни, ижтимоий бинолар – бозорлар, ҳаммомлар, йўллар, сув иншоотларининг тармоқларини назорат қилиб турган. Унинг ходимлари вақти-вақти билан текшириш ва тафтиш ишларини олиб борган. Айниқса, тошу тарози тўғрилиги, одил баҳо текшириб турилган, қаллоб ва товламачилар қаттиқ жазоланган.
• “Раиятни хонавайрон қилиш давлат хазинасининг камбағалашишига олиб келади. Хазинанинг камайиб қолиши эса, сипоҳларнинг тарқалиб кетишига сабаб бўлади. Сипоҳларнинг тарқоқлиги эса, ўз навбатида, салтанатнинг кучсизланишига олиб боради”, – деб кўрсатиб берган.

Мамлакатда деҳқончиликка катта эътибор берилган бўлиб, ерга эгалик қилиш қуйидаги кўринишларда бўлган:

А.Темурнинг иқтисодий фикрлари «Темур тузуклари»да баён этилган. («Амир тузуклари». Тошкент,1991).

• Унда ўша даврдаги давлатнинг 12 ижтимоий тоифадан иборат бўлганлиги кўрсатилган:
• Саййидлар, уламо, машойих, фозил кишилар (дин аҳллари).
• Ақлли, донишманд одамлар.
• Художўй кишилар.
• Нўёнлар (туман бошлиғи), амирлар, мингбошилар, яъни ҳарбийлар.
• Сипоҳ ва раият (солиқ тўловчи халқ).
• Ақлли, тажрибали, энг ишончли кишилар.
• Вазирлар, саркотиблар.
• Ҳакимлар (файласуфлар, донишманд, алломалар), табиблар, мунажжимлар, муҳандислар (инженерлар).
• Ҳадис олимлари.
• Аҳли ҳунар ва санъатчилар.
• Касбу ҳунар эгалари.
• Савдогар ва сайёҳлар.

«Тузукларда» А.Темур даврида солиқ ва жарималарни йиғиш ва харж (сарф) қилишга алоҳида эътибор беришган. «Хирожни йиғиш вақтида, – деб уқтирилади «Темур тузуклари»да, – икки вазир тайинлансин. Бири тўпланган молни ёзиб, раият аҳволини текшириб турсин, бож олувчилар фуқарога зулм қилиб, уларнинг аҳволига хароблик етказмасинлар. Вилоятларда йиғилган барча мол-ашёни кирим дафтарига ёзишлари лозим. Иккинчи вазир эса, чиқим дафтарига ёзиб, йиғилган моллардан сипоҳ маошига тақсим қилсинлар».

• А.Темур ўқимишли, олим одамларнинг меҳнатига юқори баҳо берган. «... Сайидлар, олимлар ва фозилларга даргоҳим доим очиқ эди, - дейилади «Тузуклар»да, – чунки бу инсонлар мамлакат ривожида устундирлар». А.Темур Шом (ҳозирги Сурия) юртини қўлга олганда, (1401 й.) таниқли олим Ибн Холдун (1332–1406) асирга тушиб қолади. Соҳибқирон унинг олимлигини билгач, у билан суҳбатлашиб, иззат-икром билан уни қўйиб юборади