Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari

1.Fondlar va ularning turlari.
. Fond-davlat,korxona,firmalarning biror-bir maqsad uchun pul vositalari yoki moddiy boyligi, mablag’lari. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda fond o’rniga kapital tushunchasi qo’llaniladi.Kapital tushunchasi Kapital iqtisodiyotdagi asosiy tushuncha. Demak, kapital ham moddiy, ham nomoddiy bo'lgan tovarlar atrofida to'plangan. Ushbu taqsimot asosida intellektual mulkning o'ziga xos narsalari yoki natijalari bo'lgan haqiqiy kapital ajratiladi. Masalan, abadiy harakatlantiruvchi mashinani qanday yaratish g'oyasi haqiqiy kapitaldir - agar siz ushbu g'oyaning tafsilotlarini bilsangiz, undan foydalanishingiz mumkin. Mutaxassislar kapital nima degan savolga javob berganda yoki tarkibida aks ettirilgan moliyaviy kapital haqida ham gapirishadi. Kapital shakllari.Kapitalning bir necha shakllari mavjud.Kapitalning birinchi shakli, "kapital nima?" Degan savolga javob berganda, odatda mehnat deb ataladi. Darhaqiqat, inson mehnati foyda olish uchun ishlatilishi mumkin. Kapitalning ikkinchi shakli odatda yer deb ataladi. Aqlli ishchilarni yerga qo'yib, dalani aniq haydashga majbur qilsalar, bundan ham ko'proq foyda olishlari aniq: shu yo'l bilan siz kartoshka, ko'kat, karam o'stirib, bozorga sotishingiz mumkin. Va siz qo'y go'shtini o'stirishingiz va uni yanada qimmatroq sotishingiz mumkin, chunki Rossiyada import o'rnini bosadigan ishlab chiqarish hali qurilmagan .Har bir inson ishlab chiqarish vositalarini kapitalning uchinchi shakli deb ataydi - va ular yolg'on gapirmaydilar: aslida asboblar, dastgohlar, fabrikalar - bularning barchasi ishlab chiqarish vositalaridir, bu ishchilarning malakali qo'llarida katta foyda keltirishi mumkin. Shunday ekan biz kapitalga ma’lum bir mulk sifatida ham qarashimiz mumkin. Shu o’rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi so’zlarini yodga olishimiz mumkin. : “Barcha hokimlarni ogohlantiraman. Birorta tadbirkorning mulki noqonuniy olib qo‘yilsa, hokim faqat ishdan ketish bilan qutulmaydi, balki qonun oldida javob beradi”.Xo'sh, tadbirkorlik kapi talning yana bir shakli deb ham ataladi - bu haqli ravishda. Axir, faqat ishbilarmon hamma narsani tartibga solishi mumkin: zarur asbob-uskunalarni (ishlab chiqarish vositalarini) sotib olish, munosib ishchilarni topish (ishchi kuchi), bu barcha ishlab chiqarishlar tashkil etiladigan erlarni ijaraga olish.Ammo kapitalning yana bir shakli mavjud. Bu holda, hech narsa aniq ishlamaydi va aslida hech qanday maktab darsligida ushbu shakl haqida hech narsa yozilmagan. Ushbu shakl nima? Uni nomlashning o'zi kifoya qilmaydi - siz hali ham hamma narsani oqilona tushuntirishingiz kerak. Ammo men aniq aytaman, agar siz kapitalning ushbu beshinchi shaklini bilsangiz, unda jamiyat to'g'risida insho yozishda sizga eng yuqori ball kafolatlanadi va agar siz DVIdan o'tib, ushbu kapital shakli haqida gapirib bersangiz, unda siz universitetga kirishda barcha raqiblaringizni sindirib tashlaysiz. Agar biz kapitalni iqtisodiy manba sifatida olsak, u haqiqiy va moliyaviy bo'lishi mumkin. Ushbu tasniflarning barchasini tushunish uchun ushbu atamani aniqlaymiz. Kapital - bu uni sotish va foyda olish uchun mahsulotni shakllantirish uchun tadbirkor ega bo'lgan barcha mablag'larning yig'indisi. Ushbu fondlarga bino va inshootlar, texnik vositalar, dastgohlar, intellektual va jismoniy mehnat, pul va qimmatli qog'ozlar kirishi mumkin. Firma ishini tashkil etish va yurgizib turish uchun zarur bo’lgan va foyda topishni mo’ljallangan mablag’I uning kapitalidir. Firma tashkil etish chog’ida unga qo’yilgan pul ustav (nizom)kapitali, deb yuritiladi. Bu pul topilgan daromadni kapitalga aylantirish natijasida ko’payib boradi va firmaning umumiy (yalpi) kapitali hosil bo’ladi. Kapital dastlab pul shaklida bo’ladi, shu sababli u nominal kapital hisoblanadi. Bu pulga resurslar sotib olib, ishlab chiqarish amalda yurgizilib foyda topilganda real kapital yuzaga keladi. Individual,ya’ni xususiy korxonalardagi kapital ayrim mulkdorlarga tegishli bo’lsa, birgalikdagi firmalardagi kapital sheriklarga tegishli bo’ladi. Bunda sheriklar pulini bir yerga jamlab va firmaga qo’yib umumiy kapital hosil qilishadi. Bu kapital ayrim mulkdorlarning ululshi shaklida bo’lsada, amal qilihi jihatidan korporativ-guruhiy kapital bo’ladi. Aksioner jamiyat shaklidagi korxonalarning kapitali mana shunday korporativ tavsifga ega. Haqiqiy kapital. Haqiqiy investitsiyalar tarkibiga tovarlar va xizmatlarni yaratishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish va tijorat kapitali kiradi. Bular pul mablag'lari bo'lmagan moddiy vositalar va intellektual mehnatdir. Haqiqiy kapital - bu ishlab chiqarishda qo'llaniladigan barcha binolar, mashinalar, uskunalar. Kapital o’zining kelib chiqishi va o’sish manbasidan qat’iy nazar ikki qismga bo’linadi: asosiy va aylanma kapital. Asosiy kapital, korxonalarning asosiy fondlari– ishlab chiqarishga uzoq xizmat qiladigan, o‘z natural buyum shaklini uzoq vaqt o‘zgartirmagan holda ishlab chiqarish jarayonida bir necha bor qatnashadigan mehnat qurollari va vositalari. Odatda Asosiy fondlarga ishlab chiqarishda bir yildan ortiq xizmat ko‘rsatadigan mol-mulk kiritiladi (rivojlangan kapitalistik davlatlarda Asosiy fondlar o‘rniga asosiy kapital tushunchasi qo‘llaniladi). Asosiy fondlar o‘z qiymatini tayyor mahsulotga asta-sekin, bir necha yillik ishlab chiqarish jarayonida qismlar bilan o‘tkazadi, mahsulot sotilgach, korxonaga pul shaklida qaytib keladi (qarang Amortizatsiya ajratmalari). Asosiy fondlar qiymat jihatidan korxonaga qo‘yilgan pul bo‘lsa, moddiy jihatdan bino, inshootlar, mashina-uskuna va boshqalardan iborat. Asosiy fondlarning qiymat ifodasi buxgalteriya balansida asosiy vositalar deb yurtiladi. Asosiy fondlarda tutgan o‘rniga qarab Asosiy fondlar asosiy ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar yaratishda qatnashadi. Ular tarmoqlararo taqsimlanishi jihatidan sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi fondlaridan iborat bo‘ladi, texnologik jihatdan aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Aktiv fondlar mahsulot yaratishda bevosita qatnashuvchi mehnat qurollaridan, passiv fondlar ishlab chiqarishning moddiy sharoiti bo‘lgan qurilmalar, binolar, inshootlar, omborlar va boshqalardan iborat. Moddiy-natural tarkibiga ko‘ra Asosiy fondlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: binolar, inshootlar; uzatma qurilmalar; quvvat mashinalari va jihozlari; ish mashinalari va jihozlari; transport vositalari; ishlab chiqarish va xo‘jalik inventari; ulov va mahsuldor chorva; mevali bog‘lar va daraxtlar; yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital harajatlar. Asosiy noishlab chiqarish fondlariga uy-joy binolari, maktablar, klublar, davolash muassasalari va boshqalar kiradi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida Asosiy fondlar balansida irrigatsiya-meliorasiya fondlari qiymati alohida bandda ko‘rsatiladi (ular inshootlar tarkibida hisobga kiritiladi). Xo‘jaliklarning Asosiy fondlar buxgalteriya hisobida 01 raqamli hisobvaraqda qayd etiladi, natural hamda qiymat ko‘rsat-kichlarida hisobga olinadi. Natural ko‘rsatkichlar (donasi, Vt hisobidagi quvvat, m2 hisobidagi sathi va boshqalar) Asosiy fondlarning sifat va miqdori tarkibi, xo‘jaliklarning ishlab chiqarish imkoni-yatlari, sotib olingan texnika yoki bino, inshootning qurilgan vaqti haqida tasavvur beradi. Asosiy fondlar qiymati joriy narxlarda yoki qiyosiy narxlarda hisoblanadi. Hisobga olish asosiy vositalarning barcha ko‘rinishlarini turlar bo‘yicha taqqoslashga, ularning jami qiymatini, ulardagi yangi tayyor mahsulotga o‘tadigan eskirish darajasini aniqlashga im-kon beradi. Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir. Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir. SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir. Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi. Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m. Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m. To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m. Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham aniqlanadi. Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan maхsulot tannarхiga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining eskirishi hisobiga olingan хoldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq qiymatdan eskirish summasi ayriladi. Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng. Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng. Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar shu bahoda korхonalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh birlamchi qimmat ham bo‘lishi mumkin. Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi. Aylanma kapital (mablag‘lar) – korxona (xo‘jalik)ning xo‘jalik faoliyatini moliyalash uchun foydalanadigan pul mablag‘lari; Aylanma vositalar aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlaridan tashkil topadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bir marta ishtirok etadi, har bir ishlab chiqarish davrida butunlay iste’mol qilinadi, o‘z natural shaklini o‘zgartiradi, uning qiymati yetishtirilayotgan mahsulotga to‘liq o‘tadi va mahsulot sotilishi bilan pulga aylanadi (xom ashyo, materiallar, kelgusi davr xa-rajatlari, arzon baho anjomlar va boshqalar).Muomala fondlari – mahsulotning korxonadan chiqib to sotilishiga qadar muomala jarayonida band bo‘lgan vositalar (sotuvga chiqariladigan tayyor mahsulot qiymati, kassadagi naqd pul mablag‘lari va bankdagi hisobvaraqsa turgan mablag‘lar). Aylanma fondlarning muomala fondlari bilan birikishi iqtisodiy jihatdan asosli bo‘lib, mablag‘larning muomala va ishlab chiqarish sohalarida taqsimlanishini nazorat etishga imkon beradi.Aylanma vositalar hosil bo‘lish manbalariga ko‘ra korxonaning o‘z Aylanma vositalarga va qarzga olingan (jalb qilingan) Aylanma vositalar ga bo‘linadi. Korxonaning O‘zA.v. yillik moliya rejasiga muvofiq ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot zaxiralari barpo etish uchun zarur bo‘lgan minimal ehtiyojlar asosida belgilanadi. Korxona o‘z Aylanma vositalarining rejasidagi summasi normativ deb ataladi. Katta daromad oladigan korxonalar katta miqdorda o‘z Aylanma vositalar fondini barpo etadi. Qarzga olingan Aylanma vositalar mablag‘larga bo‘lgan vaqtinchalik ehtiyojlarni qondirishga mo‘ljallanadi. Bankdan kredit olish va passivlarning ayrim turlari (kreditorlik qarzdorligi va boshqalar) dan foydalanish hisobiga hosil qilinadi. Aylanma vositalardan 239samarali foydalanganlikning muhim ko‘rsatkichi – ularning aylanuvchanligi, ya’ni Aylanma vositalar ning aylanish soni va bir aylanishning kun hisobidagi davridir. Aylanish soni mahsulotni sotishdan olingan yillik tushumni Aylanma vositalarning o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish yo‘li bilan topiladi.Aylanma vositalarning aylanuvchanligini tezlashtirish xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega. Chunki bu holda Aylanma vositalar ga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi, pul va moddiy resurslardan samarali foydalaniladi.

2.Firmaning harajatlari.
Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini yurgiza olmaydi. Lekin bu harajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak u iste’molga ketganidan qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat xarajatlari ham qaytib kelmaydi, chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo bundan davlat korxonalarining harajatlari mustasnodir. Firma xarajatlarining o’ziga xosligi shundaki, bu pul o’rni qoplanadigan, ya’ni tovar va xizmatlar sotilgach ,unga qaytib pul shaklida keladigan harajatlardir. Firma qiladigan bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kaptalidir. Bu ishlab chiqarish jarayonida joriy harajatlarga aylanadi. Demak, firma harajati, bu uning kapitalining sarflanishi hisoblanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad olish uchun firma xarajat qilishi muqarrar, chunki bu ishlab chiqarish resurslarni talab qiladi. Resurslar esa ehsonga o’xshash suvtekin emas, ularni bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois, xarajat qilish firma uchun foyda olishning shartiga aylanadi. Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik va pirovardida yillik xarajatlariga aylanadi. Firma qancha kam harajat qilgan holda shuncha ko’p daromad ko’rsa bu u uchun foyda hisoblanadi. Chunki har qanday tadbirkor tadbirkorlik faoliyatini yo’lga qo’yish uchun katta tavakkalga qo’l uradi. Bu masalada davlatimiz raxbari Shavkat Mirziyoyev quyidagicha fikr bildiradi:” Ma'lumki, tadbirkor o‘zining bola-chaqasidan qiyib, to‘plagan puli, mol-mulkini yangi ish ochishga sarflaydi. Bankdan kredit olsa, uni ham foizi bilan o‘zi to‘laydi. Unga hech kim har 15 kunda byudjyetdan avans yoki oylik bermaydi. Shunga qaramasdan, tavakkal qilib, huzur-halovatdan kechib, bor imkoniyati va mablag‘ini xavf-xatarga qo‘yib, o‘z ishi uchun kecha-yu kunduz jonini berib ishlaydi. Shu yo‘l bilan nafaqat o‘z oilasini, balki el-yurtni ham boqadi. Shu ma'noda tadbirkor bu haqiqiy fidoiy inson. Shaxsan men bunday insonlarni, ikkitagina ish o‘rnini yaratgan tadbirkorni boshimga ko‘tarishga tayyorman". Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq etishda ikki xil yondashuv – klassik va nеoklassik yoki zamonaviy kontsеptsiyalardan foydalaniladi. Klassik nazariya yondashuviga ko’ra, ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mеhnat, pul va moddiy sarflardir. Firmaning puli ketgan xarajatlaridan tashqari uning boy berilgan imkoniyatlari, boshqacha aytganda muqobil xarajatlari ham borki, buni zimmasiga tushgan xarajat, dab ham aytishadi. Ma’lumki, har qanday firma oldida tanlash imkoni bor. Bu ishni boshlashdan avval boshqasidan voz kechiladi. Voz kechilgan ish keltirishi mumkin bo’lgan daromad firma uchun yo’qotish bo’lganidan muqobil xarajatni tashkil etadi. Masalan, puldorning 100 mln so’m puli bor. U pulinini bankka qo’ymasdan sex qurishga sarfladi. Agar u pulin bankka qo’yganda puli yiliga 20% tuqqan, ya’ni bu pul 20 mln ga ko’paygan bo’lar edi. Puldor pulini sexga srflagani uchun 20 mln yo’qotdi. Mana shu uning muqobil harajati bo’ladi. Biroq muqobil xarajat amalda pulning sarflanishi emas (chunki pul sexga sarflandi). Shu sababli u real harajat bo’lmaydi. Bu yerda real harajat sexga ketgan pul hisoblanadi. Yo’qotishdan iborat harajatga pul ketgan emas, lekin firma buni nazarda tutib ish qiladi, ammo amaldagi harajatlar tarkibiga kiritmaydi. Bu harajatlarga haqiqatda sarflangan pul kiradi. Aytaylik, bizning puldor sexga 100 mln so’m puli kamlik qildi va u bankdan 2 mln so’mni yiliga 25 % to’lash sharti bilan qarzga oldi. Buning uchun u 0,5 mln so’m to’laydi. Mana shu 0,5 mln so’m yaqqol xarajat, shu sababli u amaliy xarajatlarga kiritiladi. Firmaning xarajati – bu tovar va xizmatalar yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarfidir. Tovarlarni yaratish bilan bog’liq bo’lgan sarflar ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil etadi. Tovarlarni sotish sarflari esa muomala yoki tijorat xarajatlari bo’ladi. Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq etishda ikki xil yondashuv – klassik va nеoklassik yoki zamonaviy kontsеptsiyalardan foydalaniladi. Klassik nazariya yondashuviga ko’ra, ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mеhnat, pul va moddiy sarflar. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar , yoqilg’i va energiya uchun qilinadigan xarajatlar,asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtalarga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi, ya’ni: T=C+V+M (1) C+V yig’indi ishlab chiqarish xarajatlari yoki tannarx deb yuritiladi. ICHX=C+V (2)ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish xarajatlari ikki qismga bo’linadi:1.Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari. 2. Muomala harajatlari.
Umumiy harajat turlari.