Mavzu: Ishlab chiqarilgan mahsulot material sig’imi tahlili Reja: I. Kirish

Maqsad va vazifalar:
Korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilishning ajralmas 
qismi bu ishlab chiqarish jarayonining normal tashkil etilishi bilan bog'liq bo'lmagan 
xarajatlar miqdori va sabablarini aniqlashdan iborat bo'lgan xarajatlar tahlili: xom ashyo 
va materiallar, yoqilg'ining ortiqcha xarajatlari. , energiya; normal ish sharoitidan chetga 
chiqish va ortiqcha ish uchun xodimlarga qo'shimcha to'lovlar; mashinalar va 
yig'ilishlarning ishlamay qolishi, baxtsiz hodisalar, rad etish xarajatlari; xom ashyo va 
materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlarni etkazib berish bilan bog'liq 
bo'lgan irratsional iqtisodiy aloqalar oqibatida xarajatlar o'zgarishi; texnologik va 
mehnat intizomining buzilishi. 
Xarajatlar tahlili asosida ishlab chiqarish ichidagi zaxiralar aniqlanadi va ishlab 
chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo'yicha tashkiliy-texnik chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi. 

---

3 
2.1 . Ishlab chiqarish tannarxi haqida tushuncha 
Korxonaning rentabelligi mahsulot tannarxi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish 
tannarxi - bu korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo'yicha barcha 
xarajatlarining pul bilan ifodalangan yig'indisi. 
Mahsulot tannarxiga kiritilgan barcha xarajatlar iqtisodiy elementlarning 3 asosiy 
guruhiga birlashtirilishi mumkin: mehnat ob'ektlari xarajatlari, mehnat vositalari 
xarajatlari va ish haqi. Xarajatlarning bu guruhlanishi (har bir guruhning tafsilotlari 
bilan) ishlab chiqarish xarajatlari smetasini tuzishda ishlatiladi. Xarajatlar smetasi - bu 
kalendar davr uchun korxonaning barcha ehtiyojlari uchun xarajatlarning 
rejalashtirilgan hisob-kitobi. Xarajatlarning bunday bahosi korxonaning har bir turdagi 
resurslarga, masalan, moddiy resurslarga, ish haqi fondiga bo'lgan ehtiyojini aniqlashga 
imkon beradi. 
Tarkibi va turi bo'yicha xarajatlar tarkibi ko'pchilik korxonalar uchun bir xil. 
Xarajatlar tarkibi har bir korxonada sanoat, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil 
etish xususiyatiga bog'liq. 
Xarajatlar tarkibi uni kamaytirish tahlilining asosiy yo'nalishini aniqlash imkonini 
beradi. Asosiy e'tibor o'ziga xos og'irligi eng katta bo'lgan xarajatlarni tejashga 
qaratilishi kerak, chunki bu korxona uchun eng katta samarani beradi. Ko'pgina 
xarajatlar va xarajatlar kompaniya mahsulotlarini etkazib berish, ishlab chiqarish va 
sotish bilan birga keladi. Va ularning hammasi tannarx narxiga kiritilgan. Ammo 
mahsulotni yaratishda, uning tannarx narxini shakllantirishda barcha xarajatlar bir xil 
ahamiyatga ega deb aytish mumkin emas. Texnologik jarayonda ishtirok etishiga qarab 
xarajatlar asosiy va qo'shimcha xarajatlarga bo'linadi. 
Asosiy xarajatlar - bu mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bevosita bog'liq 
bo'lgan, uning tabiati va iste'mol xususiyatlarini aniqlaydigan xarajatlar. 
Qo'shimcha xarajatlarga mahsulot yaratish bilan emas, balki ishlab chiqarishni 
boshqarish va saqlash bilan bog'liq xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar, zarur bo'lsada, xuddi 

---

4 
mahsulot tannarxiga qo'shimcha yuk bilan yuklangan. Biz bunday "yuk" ni iloji boricha 
kichik qilishga harakat qilishimiz kerak. 
Buxgalteriya bo'limiga kelib tushgan hujjatlarga ko'ra, mahsulot ishlab chiqarish 
hisobiga yozilishi mumkin bo'lgan xarajatlar to'g'ridan -to'g'ri (materiallarni sarflash va 
ishchilarning ish haqi) deb ataladi. To'g'ridan -to'g'ri xarajatlar miqdori texnologik 
xarajatlardir. Ammo har bir mahsulot uchun to'g'ridan -to'g'ri hisobga olinmaydigan 
xarajatlar mavjud. Masalan, ustaxona ustasining maoshi. Shuningdek, do'konni saqlash, 
asbob -uskunalarni ta'mirlash, amortizatsiya, har bir turdagi mahsulotga tushadigan 
xarajatlarni hisobga olish qiyin. Ularning umumiy miqdorini aniqlash, so'ngra har bir 
mahsulotga tarqatish kerak. Bu miqdor bilvosita ko'rsatkichlar bo'yicha taqsimlanadi, 
masalan, ishlagan mashina soatiga yoki to'g'ridan -to'g'ri ish haqi miqdoriga mutanosib 
ravishda. Shuning uchun bu xarajatlar bilvosita deb ataladi. Bunga quyidagilar kiradi: 
umumiy do'kon va umumiy zavod xarajatlari (boshqaruv apparatini saqlash, umumiy 
foydalanish xarajatlari va boshqalar). Xarajatlarni to'g'ridan -to'g'ri va bilvosita 
bo'linishi ma'lum bir mahsulot tannarxiga xarajatlarni kiritish imkoniyati bilan bog'liq. 
Agar biz faqat bitta turdagi mahsulot ishlab chiqariladigan ishlab chiqarishni tasavvur 
qilsak, masalan, elektr stantsiyalari, unda bunday ishlab chiqarishdagi barcha xarajatlar 
to'g'ridan -to'g'ri bo'ladi. Ko'pgina korxonalarda, masalan, mashinasozlikda, qo'shimcha 
xarajatlar bilvosita mahsulot tannarxida hisobga olinadi, shuning uchun umumiy 
xarajatlar bilvosita korxonalarga to'g'ri keladi. Ammo farq ham bor: amortizatsiya 
asosiy xarajatdir, lekin u bilvosita xarajat sifatida tannarx bahosiga kiritiladi. To'g'ridan-
to'g'ri va bilvosita ustaxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulotlarning xarajatlari 
yig'indisi bu mahsulotning ustaxonadagi narxi. Agar biz mahsulot ustaxonasi tannarxiga 
umumiy zavod xarajatlarini qo'shsak, bu turdagi mahsulot uchun barcha ishlab chiqarish 
xarajatlari yig'indisi, ishlab chiqarish tannarxini olamiz. Agar ishlab chiqarish 
tannarxiga ishlab chiqarish bo'lmagan xarajatlarni (sotish xarajatlari) qo'shsak, 
mahsulotning to'liq tannarxini olamiz. 
Seminarda ishlab chiqarish xarajatlari, xom ashyo, materiallar, sotib olingan yarim 
tayyor mahsulotlar, yoqilg'i va energiya sarfi, asosiy ishchilarning ish haqi (asosiy va 
qo'shimcha) va ijtimoiy sug'urta ehtiyojlari uchun chegirmalar to'lanadi. ishchilar, ishlab 

---

5 
chiqarishni tayyorlash va o'zlashtirish xarajatlari, nikohdan bo'lgan yo'qotishlar, 
uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari, ustaxonaning umumiy xarajatlari, 
shuningdek, yordamchi ustaxonalar xizmatlarining narxi. Seminar xarajatlariga 
kiritilgan barcha xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi, lekin ular, odatda, 
ijtimoiy jihatdan zarur bo'lmagan (nikohdan yo'qotish, moddiy qadriyatlarning 
etishmasligi va shikastlanishi, ishlamay qolishi, materiallarning ortiqcha sarflanishi) 
ishlab chiqarish (ijtimoiy zarur) va samarasiz bo'linadi. , mehnat va boshqalar). 
Butun zavod bo'yicha ishlab chiqarish tannarxi do'kon narxiga kiritilgan xarajatlardan 
tashqari, zavodning umumiy xarajatlarini ham o'z ichiga oladi. Zavod miqyosidagi 
xarajatlarning asosiy qismini ma'muriy, boshqaruv va umumiy foydalanish xarajatlari 
(zavod xodimlariga texnik xizmat ko'rsatish, umumiy zavod xarakteridagi bino va 
inshootlarni eskirish va saqlash, sinovlar, tadqiqotlar, mehnatni muhofaza qilish 
xarajatlari va boshqalar) tashkil etadi. Zavodning umumiy xarajatlari-bu ishlab chiqarish 
xarajatlari, lekin ular ishlab chiqarishdan tashqari tanaffuslar, tanaffuslar va materiallar 
va mahsulotlarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladigan yo'qotishlar va boshqa 
xarajatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Barcha xarajatlar alohida mahsulotlarga bo'linib, 
har bir mahsulot turi bo'yicha hisoblarda yig'iladi. Bunday hisoblar analitik deb ataladi, 
ular sizga uning alohida turlari bo'yicha ishlab chiqarish tannarxini o'rganishga imkon 
beradi. Agar analitik hisobdagi umumiy xarajatlar miqdori ma'lum bir davr uchun 
chiqarilgan mahsulot soniga bo'linsa, biz bitta mahsulot tannarxini olamiz. Mahsulot 
birligi uchun sarf -xarajatlarni tarmoq moddasi bo'yicha hisoblash, kalkulyatsiya 
deyiladi. Rejalashtirilgan, standart va hisobot xarajatlarini ajrating. Rejalashtirilgan 
tannarx - bu butun rejalashtirish davri uchun ishlab chiqarilgan mahsulot birligining 
tannarxiga to'g'ri keladigan vazifadir. 
Standart hisob -kitob - bu joriy standartlarga muvofiq hisoblab chiqarilgan mahsulot 
birligiga sarf qilingan xarajatlar miqdori. Ushbu hisoblash me'yorlardagi o'zgarishlarni 
hisobga oladi, shuning uchun odatda oylik va chorakda o'zgaradi. Buxgalteriya smetasi 
buxgalteriya hisobi ma'lumotlari asosida tuziladi va mahsulot birligiga haqiqiy 
xarajatlar miqdorini ko'rsatadi. Buxgalteriya hisobi yordamida ular rejaning tannarx 
bahosi bo'yicha bajarilishini tekshiradi va xarajatlar moddalari bo'yicha va alohida 

---

6 
ishlab chiqarish maydonlari bo'yicha rejadan chetga chiqishlarni aniqlaydi. Odatda 
korxonalar eng muhim mahsulotlarning tannarxini hisoblab chiqadilar, ular yordamida 
barcha mahsulot tannarxining harakatini baholaydilar. Xarajatlar moddalari orasida 
iqtisodiy jihatdan bir xil bo'lgan, masalan, xom ashyo va materiallar, ishchilarning ish 
haqi kabi, murakkab ob'ektlar ham bor. Masalan, umumiy xarajatlarda yordamchi 
ishchilar, sex xodimlarining ish haqi, ko'plab yordamchi materiallarning narxi va 
boshqalar hisobga olinadi. 
Xarajatlarni xarajat moddalari bo'yicha rejalashtirish va hisobga olish sizga kim, 
qanday sarf qilayotganini ko'rishga imkon beradi; kim qanday qutqaradi. Xarajatlar 
ustaxonalar, ishlab chiqarish maydonchalari, ish o'rinlari, mahsulotlar uchun nazorat 
qilinadi. 
"Xarajat" so'zi tasnifning ob'ekti va boshqa xususiyatlariga qarab bir qancha 
ma'nolarga ega. Boshlang'ich tannarx bir davr uchun hisoblanganda, quyidagi holat 
yuzaga kelishi mumkin: davr boshida asosiy xarajatlar bitta, uning oxirida, masalan, bir 
yil, boshqasi. Shuning uchun bir yil yoki boshqa davr uchun xarajat o'rtacha (aniqrog'i, 
arifmetik o'rtacha tortilgan) sifatida hisoblanadi. 
Mahsulot tannarxini tahlil qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: eng 
muhim ko'rsatkichlar bo'yicha rejaning dinamikasi va bajarilish darajasini aniqlash, 
ko'rsatkichlar dinamikasiga ta'sir ko'rsatgan omillarni aniqlash va ular bo'yicha rejani 
bajarish, qiymatlari va sabablari. haqiqiy xarajatlarning rejalashtirilganidan chetga 
chiqishi uchun, zaxiralarni aniqlash va mahsulot tannarxini yanada pasaytirish yo'llari.