Mavzu: irodaviy jarayonlar haqidagi umumiy tasavvurlar

1.2 Iroda faoliyatining o’ziga xos xususiyati
Irodaviy jarayonlar haqida umumiy tasavvurlar
Insonning xulq-atvori va faoliyatini iroda, ixtiyoriy va ixtiyoriy tartibga solish muammosi uzoq vaqtdan beri olimlarning ongini band qilib, qizg'in munozara va munozaralarga sabab bo'ldi. Shuningdek, ichida Qadimgi Gretsiya irodani anglash borasida ikki nuqtai nazar vujudga keldi. Aflotun irodani inson faoliyatini belgilaydigan va rag'batlantiradigan ruhiy qobiliyatning bir turi deb tushungan. Aristotel irodani aql bilan bog'lab, inson xatti-harakatini bilimga muvofiq tushuntirib berdi, bu esa o'z-o'zidan rag'batlantiruvchi kuchdan mahrum. Spinoza irodani ko'rib chiqdi, uni motivlar va maqsadlar to'qnashuvida tanlash funktsiyasi bilan ta'minladi. XX asrda rus psixologlari K.N.Kornilov, V.I.Selivanov, P.A.Rudik, A.Ts.Punining asarlarida iroda hodisasi harakatlarni amalga oshirishdan kelib chiqadigan tashqi va ichki to'siqlarni yengib o'tish uchun kuchlarni safarbar qilish bilan bog'liq edi. L. S. Vygotskiy iroda muammosini "o'z-o'zini o'zlashtirish", ya'ni o'zboshimchalikni rivojlantirish, shaxsni uning jarayonlari va xatti-harakatlari bilan ongli ravishda boshqarish vazifasi bilan bog'liq holda qo'ydi. Umumiy iroda muammosidan mustaqilroq muammolar sifatida alohida muammolar paydo bo'ldi: iroda erkinligi, qaror qabul qilish, maqsad qo'yish, o'z-o'zini tartibga solish va boshqalar.Inson o'zining butun ongli hayoti jarayonida birin-ketin o'zi erishmoqchi bo'lgan maqsadlarni qo'yadi va buning uchun to'siqlarni, ya'ni ruhiy stressni, jismoniy kuch, safarbarlik ixtiyoriy harakatlar... Iroda - bu yagona funktsional vazifaga - insonning xatti-harakati va faoliyatini ongli va qasddan boshqarishga bo'ysunadigan ruhiy jarayonlar, harakatlarning ma'lum bir sinfini ifodalovchi umumlashtirilgan tushuncha.
Iroda - bu insonning ongli ravishda boshqarish qobiliyati
xulq-atvori bilan, belgilangan maqsadlarga erishish uchun barcha kuchlarni safarbar qilish.
Iroda oldindan belgilangan maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan harakatlarda (harakatlarda) namoyon bo'ladi. Harakatda amalga oshiriladigan irodaning xususiyatlari quyidagilardan iborat: ongli maqsadlilik, fikrlash (rejalashtirish) va harakat (faoliyat) bilan bog'liqlik Insonning engib o'tishi kerak bo'lgan to'siq va qiyinchiliklar ikki xil bo'lishi mumkin - tashqi va ichki. Tashqi - bu ob'ektiv qiyinchiliklar va to'siqlar, kutilmagan sharoitlar, sharoitlar, boshqa odamlarning qarshiliklari. Ichki bir-birini istisno qiluvchi motivlarning namoyon bo'lishi, impulslar, bostirilgan odamning inertsiyasi. hissiy holat, dangasalik, qo'rquv va boshqalar Bundan tashqari, to'siqlar va qiyinchiliklar kuch va ahamiyat bilan farqlanadi Iroda faqat insonga xosdir, u jarayonda vujudga kelgan jamoaviy mehnat ongni rivojlantirish bilan birga. Barcha irodaviy harakatlar refleks xarakterga ega bo'lib, real dunyo ta'siri ostida shakllanadi. "Irodaviy harakat mexanizmi, - ta'kidladi IP Pavlov, - yuqori asabiy faoliyatning barcha tavsiflangan qonunlariga bo'ysunadigan shartli jarayon".
Irodaning asosiy funktsiyalari:

• motivlar va maqsadlarni tanlash;

  
  

• etarli bo'lmagan yoki haddan tashqari motivatsiya bilan harakat qilish istagini tartibga solish;

  
  

• psixik jarayonlarni tegishli tizimga tashkil etish;

  
  

• maqsadlarga erishishda to'siqlarni engib o'tish sharoitida jismoniy va aqliy imkoniyatlarni safarbar qilish.

  
  

Irodaning inson hayotidagi, jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Barcha buyuk yutuqlar, tarixiy qayta qurish ijtimoiy munosabatlar odamlar ixtiyoriy harakatlar bilan bog'liq.

- maqsadga erishish uchun aqliy faoliyatning namoyon bo'lishi. Iroda inson manfaatlari (uning hayotiy maqsadlari) va ushbu faoliyat natijalarining intellektual prognozlari, shuningdek, axloqiy va ijtimoiy normalar o'rtasidagi doimiy muvozanat sharoitida xulq-atvorni ongli ravishda tartibga solishni amalga oshiradi. Aytishimiz mumkinki, iroda - bu intellektual rejalashtirish va shaxsning hayotiy maqsadlarini amalga oshirish jarayonida yuqori darajadagi motivatsiyalar tomonidan qo'llaniladigan vosita.
Iroda deyarli barcha asosiy psixik funktsiyalarda - sezish, idrok etish, tasavvur qilish, xotira, fikrlash va nutqda ishtirok etadi. Bu jarayonlarning eng pastdan eng yuqori darajaga qadar rivojlanishi inson tomonidan ular ustidan ixtiyoriy nazoratni egallashidan dalolat beradi.
Irodaning vazifasi insonning xulq-atvorini nazorat qilish, uning faoliyatini ongli ravishda o'zini o'zi boshqarish, ayniqsa normal hayotga to'siqlar mavjud bo'lgan hollarda.Irodaning asosiy psixologik vazifasi motivatsiyani kuchaytirish va shu asosda harakatlarni ongli ravishda tartibga solishni takomillashtirishdir. Harakatga qo'shimcha rag'batlantirishni yaratishning haqiqiy mexanizmi - bu harakatni amalga oshiruvchi shaxs tomonidan harakatning ma'nosini ongli ravishda o'zgartirish.
Harakatning ma'nosi odatda motivlar kurashi bilan bog'liq bo'lib, ataylab qilingan aqliy harakat natijasida o'zgaradi. Ixtiyoriy harakatga bo'lgan ehtiyoj motivatsion faoliyatni amalga oshirish yo'lida to'siq paydo bo'lganda paydo bo'ladi. Ixtiyoriy harakat uni engish bilan bog'liq. Biroq, avvalo, yuzaga kelgan muammoning mohiyatini tushunishingiz, tushunishingiz kerak.
Quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin irodani shakllantirish bosqichlari, yoki iroda harakatlari:

• muayyan ehtiyojni bilish;

  
  

• muayyan ehtiyojni qondirish imkoniyatlarini bilish;

  
  

• faoliyat motivlarining namoyon bo'lishi (motiv - rag'batlantiruvchi kuch);

  
  

• qarorlarni tanlash yo'lidagi faoliyat motivlarining kurashi;

  
  

• muayyan yechimni tanlash;

  
  

• tanlangan yechimni amalga oshirish rejasini, shu jumladan usullar, vositalar va usullar ro'yxatini belgilash;

  
  

• muayyan faoliyatni amalga oshirish va nazorat qilish;

  
  

• faoliyatning olingan natijalarini baholash.

  
  

Haqiqiy ehtiyojlar tomonidan yaratilgan xatti-harakatlarning ixtiyoriy tartibga solinishi bilan, bu ehtiyojlar va inson ongi o'rtasida alohida munosabatlar paydo bo'ladi. S.L. Rubinshteyn ularni quyidagicha tavsiflagan: iroda to'g'ri ma'noda inson o'z drayvlarini aks ettirishga qodir bo'lganda, o'z drayvlaridan ustun turish va ulardan chalg'itib, o'zini sub'ekt sifatida anglab etish va ular orasida tanlov qilish uchun paydo bo'ladi. Odamlarda xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solishni rivojlantirish quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi:

• ixtiyorsiz psixik jarayonlarni ixtiyoriyga aylantirish;

  
  

• odam o'z xatti-harakatlarini nazorat qiladi;

  
  

• kuchli irodali shaxs xususiyatlarini rivojlantirish.

  
  

Iroda rivojlanishining ushbu sohalarining har birida u kuchayib borishi bilan o'ziga xos o'zgarishlar ro'y beradi, irodaviy tartibga solish jarayoni va mexanizmlarini bosqichma-bosqich yuqori darajaga ko'taradi. Masalan, kognitiv jarayonlar doirasida iroda dastlab tashqi nutqni tartibga solish shaklida, keyin esa nutq ichidagi jarayon nuqtai nazaridan namoyon bo`ladi. Xulq-atvor nuqtai nazaridan, ixtiyoriy nazorat birinchi navbatda tananing alohida qismlarining ixtiyoriy harakatlariga, keyinroq - harakatlarning murakkab komplekslarini rejalashtirish va boshqarishga, shu jumladan ba'zi mushak komplekslarini inhibe qilish va boshqalarni faollashtirishga tegishli. Shaxsning irodaviy sifatlarini shakllantirish sohasida irodaning rivojlanishini birlamchi irodaviy sifatlardan ikkilamchi va undan keyingi uchinchi darajaga o`tish harakati sifatida ko`rsatish mumkin. Irodaviy fazilatlarning rivojlanishi insonning ongli ravishda o'z oldiga tobora qiyinroq vazifalarni qo'yishi va etarlicha uzoq vaqt davomida sezilarli irodaviy harakatlarni qo'llashni talab qiladigan uzoqroq maqsadlarga intilishida namoyon bo'ladi.Shu asosda ixtiyoriy harakat har doim ko'p yo'nalishli motivlar kurashini, bu motivatsiyalarning axloqiy va ijtimoiy me'yorlarga muvofiqligi nuqtai nazaridan intellektual bahosini o'z ichiga oladi. Ixtiyoriy signallar, umuman olganda, ijobiy his-tuyg'ular tomonidan "tavsiya etilgan" xatti-harakatni inhibe qilishi mumkin, masalan, agar bu xatti-harakatlar axloqiy va ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlarga zid bo'lsa, lekin bu sub'ekt uchun yoqimli bo'lsa ham, chunki u ba'zi motivatsiyalarni qondiradi. Odatiy misol - odamning yomon odatlar bilan kurashi - tamaki chekishdan tortib, giyohvand moddalar va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishgacha va hokazo.

Ixtiyoriy harakatlar og'riq, charchoq, hayot uchun haqiqiy xavf holatlarida salbiy his-tuyg'ularni bartaraf etish bilan bog'liq xatti-harakatlarni amalga oshirishda namoyon bo'ladi. Intellektual shakllangan maqsadlar odamdan harakat qilishni talab qiladi, bu muqarrar ravishda salbiy his-tuyg'ularni keltirib chiqaradi, masalan, jarrohlik yoki yoqimsiz davolanish, yoqimsiz sherik bilan muloqot qilish va hokazo. Shu bilan birga, ixtiyoriy harakat salbiy his-tuyg'ular to'sig'ini ongli ravishda engib o'tishga imkon beradigan fikrlash vositasidir.Shaxsning irodaviy harakatlari asosan ongli darajada sodir bo'lganligi sababli, bu harakatlar nafaqat tug'ma, balki juda kuchli darajada - shaxs xarakterining ongli ravishda rivojlangan xususiyatlari bilan belgilanadi. Xulq-atvorni ixtiyoriy nazorat qilish jarayoni ikki guruh irodaviy sifatlar bilan tavsiflanadi. Birinchi guruh - iroda, matonat, chidamlilik.