Mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

marksizm

  deb  nomlangan  nazariy  yoʻnalish  oʻzlarining  nazariyasida 

jamiyat taraqqiyotiga  tabiiy-tarixiy  jarayon deb  qarab,  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyalar, ularning 

iqtisodiy  tuzumi,  tarkibiy  qismlari,  vujudga  kelish,  rivojlanish  va  boshqasi  bilan  almashish 

sabablari toʻgʻrisidagi ta’limotni hamda qoʻshimcha qiymat nazariyasini yaratdilar.  

XIX asrning oxirgi choragidan iqtisodiyot nazariyasining  yangi  yoʻnalishi 

«ekonomiks»

 

vujudga kela boshladi. Avvvalo, aytib oʻtish kerak, mazkur yoʻnalish klassik ilmiy yoʻnalishning 

asosiy  belgilariga  ega  edi.  Birinchidan,  ushbu  yoʻnalish  tadqiqotchilari  iqtisodiyotni  tadqiq 

etishda  bilish  usullarining  keng  doirasiga  tayanishadi.  Ular  birinchi  boʻlib  xoʻjalik 

jarayonlarining  miqdoran  oʻzaro  bogʻliqliklarini  aniqlashda  matematik  usullardan,  iqtisodiy 

psixologiya  usullaridan  foydalanishdi.  Ikkinchidan  «ekonomiks»  vakillari  iqtisodiyot 

nazariyasining  predmeti  sifatida  insonlar  oʻrtasidagi  tashkiliy-iqtisodiy  munosabatlarni  qarashdi 

(klassiklarda  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar).  Ne’matlar  doiraviy  aylanishida  asosiy  va 

belgilovchi boʻlib bozorga oid ayirboshlash bitimlari tan olindi.  

Iqtisodiyot  nazariyasi  predmetining  yangicha  talqini  xoʻjalik  yuritishning  bozor  tizimi 

toʻgʻrisidagi 

marjinalizm

  deb  atalgan  butun  bir  ta’limotga  olib  keldi.  U  inglizcha  soʻzdan 

                                                

3

 Razzoqov A., Toshmatov SH., Oʻrmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T.: «Moliya». 2002, 147-149-bet. 

---

olingan  boʻlib,  oxirgi,  qoʻshilgan  degan  ma’noni  beradi.  Uning  asoschilari  Avstriya  iqtisodiy 

maktabining namoyondalari (Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Bem-Baverk va boshqalar) boʻlib, 

ular  tomonidan  qoʻshilgan  tovar  nafliligining,  qoʻshilgan  mehnat  yoki  resurs  unumdorligining 

pasayib  borish  qonuni  degan  nazariyalar  ishlab  chiqildi.  Marjinalizm  nazariyasi  aniq  olingan 

tovarga boʻlgan talab va uning narxi oʻrtasidagi bogʻliqlik va oʻzaro ta’sirini tahlil qilishda keng 

qoʻllanildi.  

Iqtisodiyot nazariyasining yangi yoʻnalishi 

neoklassik

, ya’ni yangi klassik deb nom oldi. 

Bu  nazariyaning  yirik  namoyondalaridan  biri  A.Marshall  boʻlib,  u  iqtisodiy  jarayonning 

funktsional  bogʻlanishi  va  funktsional  nisbatlarini  ishlab  chiqishga  harakat  qildi,  bozor 

muvozanatini  va  narxni  aniqlovchi  omillar  talab  va  taklifdan  iborat  deb  qaradi.  Bu  nazariy 

yoʻnalishning  namoyondalaridan  biri  shveytsariyalik  iqtisodchi  Leon  Valras  boʻlib,  u  umumiy 

iqtisodiy muvozanat modelining nusxasini ishlab chiqishga harakat qildi.  

Avstriya iqtisodiy maktabining namoyondasi Y.Shumpeter 1912-yilda yozgan «Iqtisodiy 

taraqqiyot  nazariyasi»  deb  atalgan  kitobida  iqtisodiy  tizimlar  oʻzgarishining  ichki  kuchlarini, 

ularning ichki mazmunini va turtki beruvchi kuchini koʻrsatishga harakat qildi va u iqtisodiyotni 

harakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik degan xulosaga keldi.  

1936-yilda  ingliz  iqtisodchisi  Jon  Meynard  Keyns  oʻzining  «Bandlik,  foiz  va  pulning 

umumiy  nazariyasi»  degan  kitobida  makroiqtisodiy  koʻrsatkichlar:  milliy  daromad,  kapital 

xarajatlar,  iste’mol  va  jamgʻarishning  oʻzaro  bogʻliqligini  tahlil  qilib,  investitsiya  va 

iste’molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil topishi iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili 

deb  koʻrsatadi.  Keyns  ta’limoti,  ya’ni