Iqtisodiy o’sish bo’lsa YaIM hajmi ko’payadi, aholi jon boshiga taqsimlaganda real YaIM miqdori ortib borishi ko’zatiladi. Mamlakat aholisining turmush darajasi real YaIM miqdorini, uni hajmini oritib borishida qo’rinadi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur‘atini ko’rsatadigan ko’rsatkichlar quyidagilaridan iborat (real YaIM mahsulot miqdorining ijobiy darajasi o’sishi):
- aholi jon boshiga real YaIMning taqsimlaganda uni ko’payib borishi - bu ko’rsatkichlarda mahsulot sifatini to’liq hisobga olmaydi, real YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o’sish bo’sh vaqtining kamayishini bildirmaydi, natijada farovonlik real darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib keladi. Iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta‘sirini hisobga olmaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish suratlarining foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi:
O’S =(1)
Bu yerda:O’C – iqtisodiy o’sish surati, foizda; YaIM joriy davr – joriy davr (yil)dagi real YaIM hajmi; YaIM bazis davr- taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real YaIM hajmi;
O’zbekiston aholi jon boshiga Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi
Yillar
Ko’rsatkichlar
Nominal YaIM (mlrd so’m)
Real YaIMning o’sish so’rati
YaIMning aholi jon boshiga o’sishi(%) 28,0 mln.
1999
2128.7
4.3
2.8
2000
3255.6
4.0
2.5
2001
4868.4
4.2
3.1
2002
7469.3
4.2
3.2
2003
9664.1
4.4
3.2
2004
12189.4
7.7
6.5
2005
15932.4
7.0
6.0
2006
20759.3
7.3
6.2
2007
28186.2
9.5
8.0
2008
36839.4
9.0
8.0
2009
8.1
Iqtisodiy o’sish so’ratining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo’llanuvchi “70 miqdori qoidasi” yordamida ham ko’rsatish mumkin. Bu qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIMning 2 barovarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sanini yillik o’sish suratiga bo’lish kerak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish suratining 9,5 % darajasida YaIM ning 2 barobar oshirish uchun 7,3 yil talab etilgan (70:9,5). Holbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0 % darajasida bu ko’rsatiqichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin bo’lgan. Keyingi yillarda iqtisodiy o’sish suratining yanada oshirilishi bu muddatning sezilarli ravishda qisqarishga olib keladi.
Ijtimoiy mahsulotning o’sish surati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ishlab chiqarish omillari miqdorini ko’payishi va oldingi texnikaviy ta‘minlanishi saqlab qolgan holda iqtisodiy o’sishga erishish ekstensiv iqtisodiy o’sish deyiladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishning ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof hoda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarib qoladi.
Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatdan takomillashtrish, modernizatsiya qilish – ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchini malakasini oshirish, mavjud ishlab chiqarish potentsialidan to’laroq foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga erishish iqtisodiy o’sishini intensiv turi deb aytiladi.
Bu o’sishni ta‘minlash - ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning harbiy birligidan olinadi samara, pirovard mahsulot miqdorining o’sishi, mahsulot sifatining oshishiga erishmoq lozim.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda ayrim-ayrim mavjud bo’lmaydi, balki ular bir-biri bilan qo’sh ilgan holda uyg’unlashadi.
Iqtisodiy o’sishning ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi:
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi;
Mehnat unumdorligining o’sishi;
Ish vaqtini tejash
SHaxsiy daromad;
Foyda massasi;
Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
. Ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
. Xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
. Ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;
. Mehnat taqsimoti
. Ishlab chiqarishning tashkil etilishi;
. Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
Iqtisodiy o’sish tarmoqlari bo’yicha hisoblab chiqilib YaIM ko’rsatkichi asosida ham tahlil qilinadi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat o’rganiladi.
Xulosa Iqtisodiy o’sish bilan bog’liq bo’lgan omillarni iqtisodchi omillar tomonidan o’rganilishi iqtisodiy o’sish modellarini yaratilishiga sabab bo’ladi. Bu modellar asosida ikkita nazariya-makroiqtisodiy muvozanating keyinscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari qo’yidagi noto’g’ri nazariy shartlarga asoslanadi:
Mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi;
Ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining keyingi qo’shilgan mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;
Mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan resurslar o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;
Ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilish hamda ular o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.
SHuning bilan birga neoklassik nazariyachilar ko’yidagi hatoga yo’l qo’yganlar:
1) Ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular qiymatini yaratishda barovar ishtirok etadi deb hisoblaganlar. Lekin barcha ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o’zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. Ular barcha omillar yaratilgan va o’sgan (ko’paygan) mahsulotning foydaliligini yaratishda qatnashadilar.
2) Omillar ichida doimo barcha omillar kabi ishtirok etadigan jonli mehnatning faol rol o’ynashini qolganlar esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs, kapital resurslari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o’ziga harakatga kelaolmasligi, irib-chirib o’z oyida ham jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million yillar beri milliard martalab taqrorlanib kelmoqda.
