Mavzu: “Iqtisodiy o`sish va uning samaradorligi muommolari” Bajardi: Nurulloev I. Tekshirdi: Ma’morov B. Toshkent – 2018 reja

Download 0,93 Mb. bet 16/19 Sana 21.02.2023 Hajmi 0,93 Mb. #913434

Bog'liq
Iqtisodiy-osish-va-rivojlanayotgan-mamlakatlardagi-ozgarishlar

Bu sahifa navigatsiya:

• Qirg’iziston 5.4 5.3
• Turkmaniston 18.6 20.4

2004	2005	2006	2007
2008
O’zbekiston	3.8	4.2	4	4.2	7.7	7	7.3	8.8	9
Qozog’iston	9.8	13.5	9.8	9.3	9.6	9.7	10.7	8.7	2,4
Qirg’iziston	5.4	5.3	0	7	7	-0.2	2.7	7.5	7,6
Tojikiston	8.3	10.2	9.1	10.2	10.6	6.7	7	7.5	7,9
Turkmaniston	18.6	20.4	15.8	17.1	14.2	9	9	10	9

Ko’rinib turibdiki, mintaqada Turkmaniston, Qozog’iston va O’zbekiston real YAIM o’sishi bo’yicha ancha oldinda. Bundan tashqari mintaqa iqtisodiy jihatdan jahon hamjamiyatida o’ziga xos ahamiyatga ega. Ulkan neft va gaz zaxirasiga ega bo’lgan mintaqada jahon narxining hozirgi darajada o‘sishi Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O‘zbekisonga iqtisodiy o‘sish uchun real imkoniyat berishi mumkin, deb xulosa qiladi Standard & Poor's agentligi. Biroq bu xamirdan qil sug‘urgandek oson kechmaydi. Bu borada o‘ziga yarasha shart, talablar bor.
Agentlik ma'lumotiga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi energiya zaxirasi butun dunyoda aniqlangan neft va gazning 3 foizini tashkil etadi. Mintaqa aholisi esa dunyo aholisining atigi 1 foiziga to‘g‘ri keladi! Raqamlarga tayanib, energiya resurslari narxining oshishi mintaqa uchun katta sakrashga asos bo‘lishi mumkin deydi mutaxassislar.
Neft va gaz juda ham qadrli bo‘lib turgan bir paytda undan foydalanib qolish kerak, albatta. Biroq baribir energiya manbalaridan samarali foydalanish, ularni qayta ishlash, xususan, qashshoqlikni kamaytirish uchun katta sarmoya kerak bo‘ladi.
Boz ustiga, energiya resurslarini o‘zlashtirish jarayonida bozor qoidalariga amal qilinmasa, yuzaki qaraganda, o‘sish bo‘lib tuyulgan holat amalda inqirozga yetaklaydi. Shu ma'noda baribir iqtisodiy tizimni erkinlashtirish (liberallashtirish), mintaqa davlatlari o‘rtasida ochiq savdo-iqtisodiy munosabatlarni yo‘lga qo‘yishsiz hech narsaga erishib bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi yirik energiya zaxiraga ega davlat. Ma'lumotlarga qaraganda, mamlakat yiliga 60 milliard kubometrgacha tabiiy gaz qayta ishlash salohiyatiga ega. Uning salmoqli qismi (har yili o‘rtacha 8-9 milliard kubometr) Rossiya tomonidan sotib olinadi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda shuni aytish mumkinki, mintaqada O’zbekiston katta iqtisodiy salohiyatga ega davlat . Buni biz ohirgi yilllar uning iqtisodiy o’sishda erishgan yutuqlarida ko’rishimiz mumkin. Xususan, 2006-2008 yillar mobaynida O’zbekiston YAIM o’sishi mintaqada sezilarli bo’ldi¹¹:
Jadval 2.3.2.2.


Yildan yilga o’sish yiriklashib bormoqda. Yaqinda bu boradi mamlakatimiz yakka yetakchilik qilishi mumkin.
O’zbekiston YAIM o’sishi qo’shni respubliklarga qanday ta’sir qiladi, ularning o’zaro ta’siri qanday? Markaziy Osiyo davlatlarining kelajakdagi iqtisodiy o’sishi qanday bo’ladi? Bu kabi savollarga javob topish uchun tahlil natijalari va ba’zi bir faktlarga murojaat qilamiz.
“Research of Great Silk Way” tadqiqot markazining olimlari J Hopkins (AQSH), Upsals (Swiss programm) va Kavkaz ekspertlarining tahlili bo’yicha Markaziy Osiyoga quyidaghicha prognoz berilgan:
Markaziy Osiyo davlatlari 2 guruhga bo’linadi: Neft-gaz eksportyorlari (Qozog’iston va Turkmaniston) hamda ishlab chiqaruvchi mamlakatlar (O’zbekiston, Qirg’iziston va Tojikiston). 1-guruh davlatlar hozirda neft-gaz mahsulotlari eksportini kuchaytirmoqda. 2-guruh davlatlari esa ishlab chiqarishni rivojlantirish yo’lidan bormoqda. Shu sababli Markaziy Osiyoda to’la eksport aholi jon boshiga 588 $ ni tashkil qilmoqda. Yildan yilga xom-ashiyo yetishtirish va eksport hajmi oshib boryapti. Kambag’allik darajasi 2007-yilda % hisobida quyidagicha¹²:
Jadval 2.3.2.3.

Kambag’allik darajasi ancha yuqori. Bu muammoni hal qilish lozim. Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy ahvolini farovonlashtirish maqsadida bir guruh olimlar ish olib bordilar va quyidagi prognozni berdilar.

Yuqoridagi ikki guruh davlatlari oldida quyidagicha islohotlar o’tkazilishi dolzarb bo’lib turibdi. 3 iqtisodiy perespektivaga taklif:

1. 
   Qat’iy shart-sharoitlar asosida siyosiy va iqtisodiy islohotlar o’tkazish;
   
2. 
   Sanoat raqobarbardoshligini o’stirishning milliy strategiyasini yaratish;
   
3. 
   Mintaqaviy hamkorlikning yo’lga qo’yilishi;
   
4. 
   Sanoat sektori potensiali va darajasini oshirish.
   

Ssenariy 1 : agar davlatlar siyosiy va iqtisodiy islohotlarni past darajada amalga oshirsa, sanoatda raqobatbardoshlilikka e’tibor bermasa va hamkorlik darajasi o’rtacha bo’lsa 2008-2015-yillar mobaynida o’rtacha iqtisodiy farovonlikka erishadi. Aholi boshiga YAIM 889-1871 $ gacha ko’tariladi xolos. Ishlab chiqarish eksporti hozirgi 800mln $ dan 2518mln $ gacha ko’tariladi va O’zbekiston mintaqada lider bo’lishi mumkin.
Ssenariy 2 : Barcha yuqoridagi 4 shart ham intensiv ravishda rivojlansa, o’rtacha YAIM o’sishi yiliga 6-7 % ( O’zbekiston 6.3 %), eksport 1-ssenariyga qaraganda yuqori bo’ladi : aholi jon boshiga eksport hajmi 165 $ (O’zbekiston 154.2 $) bo’ladi. Kabag’allik darajasining pastligi bo’yicha esa Ozbekiston lider bo’ladi. Aholi jon boshiga YAIM 2000 $ dan kamaymaydi va 1 hamda 2-guruh davlatlari o’rtasidagi farq pasayadi.
Ssenariy 3 : agar juda ham pessimistik nuqtayi nazardan olib qaralsa, ya’ni hamma to`rtala shart ham bajarilmasa, ya’ni cheklangan mintaqaviy hamkorlik bo’lib, qattiq sanoat siyosati hamda mamlakatda o’rtacha ichki siyosiy barqrorlik o’rnatilsa, o’rtacha mintaqaviy YAIM o’sishi yiliga 5 % dan kam bo’ladi, 1-guruh davlatlarining neft-gazga bog’liqligi kuchayadi, iqtisodiy diversifikatsiyalashish templari pasayadi, ayniqsa, 1-guruhniki. Aholi jon boshiga eksport pasayadi, kambag’allik darajasi oshadi, aholi jon boshiga YAIM 1667$ga tushib ketadi (2015-yilga kelib).
Xulosa qilib aytish mumkinki, davlatlar hozirgi o’z yo’llaridan 1- ssenariy bo’yicha borsalar, aniq iqtisodiy foyda oladilar, davlatlar orasidagi farq ularning turli iqtisodiy strukturalari va xalqaro loyihalarni jalb qilishi oqibatida kattalashib ketadi.
Agar 3-ssenariy bo’yicha ketilsa, iqtisodiy rivojlanish va mintaqaviy hankorlikda katta to’siqlar paydo bo’ladi.
Agar 2-ssenariy bo’yicha rivojlansa, davlatlar iqtisodiy rivojlanishga va aholi farovonligining oshishiga erishadi.
Yuqorida prognozlar ga qo’shimcha qilib keltirish mumkini, mintaqadagi 2004-yilgi o’sish davlatlar orasidagi farqni 4 martgacha kamaytirgan, tovarlar aylanishi 5.6 martagacha oshgan. Mintaqadagi iqtisodiy o’sish uning tempiga emas, sifatiga bog’liq. Agar faqat bir turdagi xom-ashiyo eksport qilinaversa, davlat YAIMsi ortishi mumkin, lekin, iqtisodiyotda bir tomonlamalik va katta pul massasida inflyatsiya yuzaga kelishi mumkin. Bu esa iqtisodiyotda « Gollandcha kasallik »ka sabab bo’ladi. Shuning uchun Rossiya va Qozog’iston o’zlarining neft-gaz eksportidan tushgan qo’shimcha foydasini « STAFF FOND » ga tashlab, ularni samarali ishlatmoqdalar. Bu narsa O’zbekistonda ham yo’lga qo’yilgan. (« O’zbek fondi »).

Download 0,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: