Mavzu: Iqtisodiy davrlar va iqtisodiy tebranishlar sabablari

1. Iqtisodiy davr tushunchasining mazmuni, mohiyati va uning turlari.
Iqtisodiyot tirik mavjudotga o'xshab, doimo o'zgarib turadi. Ishlab chiqarish va aholi bandligi darajasi o'zgarib turishi, talab ortib borishi, tovarlar narxi oshib borishi, fond indekslari tushib ketishi har daqiqada o’zgarishlari kuzatilmoqda. Har bir narsa dinamikada, davriy pasayish va o'sishda, doimiy aylanishda. Bunday davriy tebranishlar iqtisodiy tebranishlar yoki sikl deb yuritiladi. Ijtimoiy rivojlanish moddiy va ma'naviy qadriyatlarni ishlab chiqarishda pasayish va yuksalish bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotning davriy tabiati bozor boshqaruv turiga ega bo'lgan har qanday mamlakatga xosdir.
Iqtisodiy sikllar jahon iqtisodiyotining rivojlanishining muqarrar va zarur elementi hisoblanadi. Iqtisodiy jarayonlarning davriy rivojlanishi bir-biri bilan yaqin aloqada bo'lgan turli xil iqtisodiy hodisalarning murakkab va ziddiyatli tabiati bilan belgilanadi. Har bir tarixiy bosqich ijtimoiy-ishlab chiqarish jarayonida muntazam ravishda takrorlanadigan bir qator yuksalishlar va pasayishlar bilan ajralib turadi. Jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida, ijtimoiy ishlab chiqarishning asosi qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yaratish bo'lganida, davriy tebranishlar ob-havo va iqlim sharoitlarining dinamikasi bilan bog'liq edi: sovuq, yomg'ir, qurg'oqchilik, sovuq va boshqa tabiiy hodisalar. Keyinchalik, sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanishi davrida ishlab chiqarish jarayonida pasayish va ko'tarilishning davriy o'zgarishi sanoatga xos bo'lib qoldi. Bundan tashqari, ular muntazam ravishda takrorlandi. Jamiyatda iqtisodiy inqirozlar tovar qiymatlari va tovarlarni haddan tashqari ko’p ishlab chiqarish, moddiy va ma'naviy tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish inqiroz sifatida namoyon bo'ldi. Tovarlarni haddan tashqari ishlab chiqarish nisbatan nisbiy edi. Bu aholi sotib olishga qodir bo’lmasligi edi tovarlarning ishlab chiqarish miqdori, ya'ni jamiyat tomonidan ishlab chiqarilgan pul qiymatlarining kombinatsiyasi va aholining muayyan tarafidan pul mablag'lari mavjudligi o'rtasidagi farq bor edi. Ishlab chiqarish jarayoni to'xtatishga majbur bo'ldi. Ishlab chiqarish jarayonining bu tanaffusi iqtisodiy inqiroz sifatida namoyon bo'ldi. Iqtisodiy inqirozlar aniq belgilangan davriylik bilan takrorlandi. Ushbu turdagi ishlab chiqarish jarayoni davriy jarayon sifatida aniqlandi.
Iqtisodiy rivojlanishning siklikliligi bozor iqtisodiyoti faoliyatining muhim xususiyatlaridan biridir, bu tadbirkorlik faoliyatining o'zgarishlarini muntazam ravishda takrorlanishida namoyon bo'ladi. Iqtisodiy faollikni oshirish davrlari keng rivojlanish va pasayish – jadal rivojlanishning boshlanishi bilan tavsiflanadi.

Ishlab chiqarish, bandlilik va inflatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi. Sikl - bu maqsadni, rejani, muayyan natijaga bo'lgan ehtiyojni, mahsulotni, ehtiyojning ob'ektini tarjima qiladigan takroriy tugallangan yopiq jarayon. Iqtisodiy sikl – iqtisodiy faoliyat darajasining muntazam ravishda takrorlanishi. Iqtisodiy siklning yana bir nomi - biznes aylanishi. Aslida, iqtisodiy sikl- bu bir davlatda yoki butun dunyoda (ayrim hududlarda) biznes faoliyatining (ijtimoiy ishlab chiqarish) o'zgaruvchan o'sishi va pasayishi. Amerikalik iqtisodchi Uesli Mitchell (1874-1948) yil “O'zgaruvchan mavsum o'zgarishi” shaklida iqtisodiy siklni taqdim etdi. Uning aylanishi sinusoid bo'lib, yuqori, siqish, jonlantirish, kengayishning bir-birining o'zgaruvchan fazalari bilan ajralib turardi.

Hozirgi vaqtda iqtisodiy siklning 1380 turi aniqlandi. Sikllarni o'rganadigan nazariyalar, ularning oqim vaqtiga qarab, uch guruhga bo'linishi mumkin va shunga ko'ra, uch turdagi siklni aniqlash mumkin:

"Qimmatli qog'ozlar aylanishi"- 2-3 yil davom etadi.

"Qurilish sikli" - 15-20 yil davom etadi.
"Uzoq to'lqinlar" - oxirgi 40-60 yil.

Umumiy nazariy g'oyalar nuqtai nazaridan ikki turdagi sikl mavjud: iqtisodiy va haqiqiy . Ularning orasidagi muhim farq shundaki, haqiqiy siklik harakat ta'sirlarida o'zaro kelishmovchilikka ega. Iqtisodiy siklning mohiyati juda xilma-xildir, shuning uchun sikllarning muayyan elementlarini va siklik davrlarini ko'rib chiqish jarayonida iqtisodiy adabiyotda klassik ta'riflardan farq qiladigan aniq shakl va mazmunga ega bo'lmagan juda ko'p turli atamalar qo'llaniladi. Shunday qilib, iqtisodiy adabiyotda iqtisodiy siklning bir nechta turli xil ta'riflari mavjud, ulardan ba'zilari. (1927) Wesley Mitchell iqtisodiy sikllarni “Narxlar mahsulotidagi o'zgarishlar ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning umumiy pul qiymatidagi o'zgarishlarga olib keladi" deb ta’riflaydi. Ta'rifdan kelib chiqadiki, iqtisodiy sikl milliy mahsulotning o'zgarishi, bandlik darajasi , jami mahsulot, narx va pul qiymatidan iborat.

S. Fisher, R. Dornbush, R. Schmalenzie "iqtisodiyotda to'liq ish bilan ta'minlangan holda erishilgan potentsial qiymati atrofida haqiqiy ishlab chiqarish hajmining o'zgarishi (yoki iqtisodiy sikl)"deb ataladi.
Vaqti-vaqti bilan obyektiv qonunlaming o‘zgartirib bo‘lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida ayrim vaqtlarda, ayrim bo‘g‘inlarda uzilishlar paydo bo‘ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo‘ladi. Bu holat iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotning siklli rivojlanishi deb ataladi.
Ko‘plab iqtisodchilar ortiqcha ishlab chiqarish sabablarini ochib berishga harakat qilib, talabning oshishi va kamayishi, ishlab chiqarish hajmining o‘sishi yoki qisqarishi kabi hodisalaming davriy tavsifiga e’tibor qaratdilar. Bu hodisalaming ro‘y berish ketma-ketligidagi ma’lum izchillik ham aniqlandi. Siklli rivojlanishning obyektivligi va realligi, uning iqtisodiy jarayonlar tavsifiga ta’siri nuqtai nazaridan ahamiyatliligi to‘g‘risida bir qator taniqli iqtisodchilar, jumladan, A. Shpitgof, M. Tugan-Baranovskiy, T. Veblen, U. Mitchell, J. M. Klark, J. Xiks, J. M. Keyns, Y. Shumpeter va boshqalaming ilmiy asarlarida bayon etilgan.
Siklning mohiyatini ochib berishda dastlab unga jismlar o‘zaro ta’sir jarayonining natijasi sifatida qaralib, falsafiy qoidalar nuqtai nazaridan izohlashga harakat qilingan. Sikl fazalarini ajratib ko‘rsatishda markscha sanoat sikli nazariyasiga keng to‘xtab o‘tilgan. Shundan so‘ng sikllaming asosiy turlari, bugungi kunga qadar mavjud bo‘lgan sikllar to‘g‘risidagi nazariyalar bayon etilgan.
Ba’zi bir darsliklarda esa iqtisodiyotning siklli rivojlanishi muammolariga nisbatan qisqa, umumiy tarzda to‘xtab o‘tilgan. Ushbu xususiyatlami hisobga olgan holda iqtisodiy siklning mohiyati va uning fazalari bayoniga to‘xtalib o‘tamiz.
Iqtisodiy sikl deganda, odatda iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan boshlanib, birin ketin bir necha fazalarni bosib o‘tib, o‘zining dastlabki holatiga qaytib kelgunga qadar o‘tgan davr tushuniladi. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir sikl bilan to‘xtab qolmaydi, balki u to‘xtovsiz to‘lqinsimon harakat sifatida davom etadi. Siklli harakat iqtisodiy o‘zgarishning muhim ko‘rinishi, makroiqtisodiy muvozanat unsurlaridan biri bo‘lib, milliy xo‘jalik turli tarkibiy qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy va tadrijiy bosqichlaming iqtisodiy taraqqiyot jarayonidagi almashuvini aks ettiradi.
Iqtisodiy sikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalab, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg‘unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib ko‘rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jarayonida navbatdagi fazaga o‘tish uchun sharoit yuzaga keladi.