Mavzu: Inflyatsiya va uning namoyon bo’lishi

5.Inflyatsiya sabablari

Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish, ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyagiga asosan pulning kadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta’kddlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chikarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya xamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, daalat daromadlari va xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. Xalqaro amaliyotda ikgisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.

1. Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga

ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning

taqchilligini mavjudligi. davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, kredit

dastaklarining aylanishini ko’payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar

kiradi. Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik,

tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat

ko’rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;

2. Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks ettiradi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xomashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashkari biron-bir davlatning boshka davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini taxlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’rinib turibdiki, ipflyatsiya asosan uch yo’nalishda yuzaga chikadi. Birinchi yo’nalishda maxsulotlar, ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narxlarni asossiz ravishda o’sib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid kilish kobiliyagi tushib ketadi. Ikkinchi yo’nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Buning natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va mamlakat aholisi erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va boshqalarni) jamg’ara boshlaydi. Uchinchi yo’nalishda oltinga bo’lgan milliy pul birligida ifodalangan narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o’rtasida oltinning to’planib kolishi amalga oshadi. Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq. Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa deyarli o’zgarmaydi yoki kam miqdorda o’zgaradi. Narx o’zgarmasligining sababi shundaki katta hajmdagi bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q. Bundan tashqari, narx ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi.

Inflyatsiyaga qarshi siyosat - narxlar umumiy darajasini barqarorlashtirish, inflyatsion keskinlikni yumshatishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Inflyatsiyaga qarshi siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaga qarshi siyosati o’z ichiga quyidagilarni oladi:

-yalpi talabni tartibga solish;

-yalpi taklifni tartibga solish.

Keynschi iqtisodchilar birinchi yo’nalish tarafdorlari bo’lib, ular davlat buyurtmasi va arzon kredit hisobiga samarali talabni shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini ko’tarish mumkin deb hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlari iqtisodiy pasayishni qisqartiradi va ishsizlikni kamaytiradi.

Ammo bunday inflyatsiyaga qarshi siyosati davlat byudjeti taqchilligini yuzaga keltiradi va qo’shimcha pul emissiyasiga ehtiyoj tug’diradi. Keyns davlat byudjeti taqchilligini davlat tomonidan olinadigan uzoq muddatli qarzlar hisobiga qoplashni taklif etgan. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining monetarstik yo’nalishi tarafdorlari keyinchalik, keynschilarning inflyatsiyaga qarshi kurash bo’yicha takliflari doimo samara beravermagach va kamchiliklari yuzaga chiqib qolgach yuzaga keldi. Jumladan, bir qator mamlakatlarda davlat qarzi haddan oshib ketdi. Bunday sharoitda monetaristlar radikal asilinflyatsiya usullarini taklif etishdi. Ular yalpi talabni konfiskatsiya tipidagi pul islohoti o’tkazish hisobiga cheklash va byudjet taqchilligini ijtimoiy dasturlarni qisqartirish kamaytirishni taklif etishdi. Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog’liq hodisa bo’lganligi sababli shok terapiyasi pul massasining o’sish sur’atlarini keskin qisqartiradi va inflyatsiya sur’atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi va bandlilik qisqarishi mumkin. Konfiskatsiya tipidagi shok terapiyasi ko’rinishlaridan biri bo’lib daromadlarning va narxlarning nominal darajalarini o’zgartirmagan holda eski pullarni belgilangan nisbatda yangisiga alishtirishtirish hisoblanadi. Bunday tadbirlar aholi tomonidan ohir qabul qilinishi sababli, u qisqa muddatda samara berishi zarur. Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan inflyatsiyaga qarshi siyosatining yana bir ko’rinishi - inflyatsiya sur’atlarini asta sekinlik bilan pasaytirib borish ( graduallash ) usulidir. Bu usulda inflyatsiya sur’atlari pul massasini ko’p marotalaba, lekin oz ozdan kamaytirish orqali pul massasining o’sish sur’atini pasaytirishni ko’zda tutadi. Graduallash usuli inflyatsiyani asta sekinlik bilan pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur pasayishni oldini olish imkonini beradi. Graduallash usulini qo’llash pul massasi va narxlar darajasining yillik o’sish sur’ati 20-30 foizdan oshmaganda muvaffaqiyatli bo’ladi, deb hisoblanadi. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining monetar usullarga muqobil bo’lgan variantlaridan biri narxlar va daromadlarni tartibga solish siyosatidir. Bu usul daromadlarning o’sishi va narxlarning o’sishi ni muvofiqlashtirishni ( adaptiv siyosat) ko’zda tutadi. Soliqlar tarkibini o’zgartirish, yalpi soliq tushumlaridagi to’g’ridan-to’g’ri soliqlarning ulushini kamaytirish, bilvosita soliqlar ulushini ko’paytirish, soliq stavkalarini pasaytirish, ularning rag’batlantirish funktsiyalarini kuchaytirish, davlat byudjeti xarajatlarini pasaytirish kabilar ham inflyatsiyaga qarshi kurash tadbirlari hisoblanadi. Inflyatsiyaga qarshi siyosatining u yoki bu turini tanlash inflyatsiya jarayonlarining xususiyatiga bog’liq. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat quyidagilarni ta’minlashi kerak:

- samarali soliq tizimini va davlat xarajatlari ning baaqarorligini;

- pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi o’sish sur’atlarini;

- “inflyatsiyani import qilish” ga yo’l qo’ymaslik.

XULOSA

Har bir mamlakat mustaqillikga erishgandan so‘ng uning mustaqilligini tasdiqlovchi hamda suverenitetining belgilaridan biri - bu milliy valutadir. 0‘zining milliy valutasiga ega bo‘lgan mustaqil davlatgina mamlakatdagi moliya-kredit, bank siyosatini yurita oladi. Bu ushbu davlatning iqtisodini ham mustaqilligini, hech kimdan kam emasligini ko‘rsatadi.

Xulosa qilib aytadigan b o isak , O 'zbekistonda inflyatsiya darajasi 2005-yildan buyon 6-9% oralig‘ida ushlab turilibdi. Lekin, bu holat 0 ‘zbekistonga inflyatsiya hech qanday ta’sir o ‘tkazmaydi degani ernas. Shu sababli, inflyatsiya holatini bir maromda saqlab qolish, uni tushirish choralarini oldindan ko‘rish hamda mamlakatda olib borilayotgan pul-kredit siyosatini to‘g ‘ri yo‘naltirish va shu orqali iqtisodiy rivojlanishga erishish lozim

Har bir mamlakat iqtisodiyotida inflyatsiyani barqarorlashtirishda M arkaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatining to ‘g ‘ri tanlab olinishi muhim masala hisoblanadi. Aynan, uning to ‘g‘ri yo‘nalishlarini tanlash va shu asosda strategik maqsadlami belgilab olish inflyatsiyadan qisqa va uzoq muddatli davrlarda oqilona foydalanishga imkon yaratadi. Tadqiqot natijasida shunday xulosaga kelindiki, iqtisodiy adabiyotlarda inflyatsiyaga berilayotgan turli ta’riflar o ‘quvchini ushbu tushunchaning mohiyatini to‘g ‘ri anglab yetishda birmuncha chalg‘itishlarga olib keladi. Nimagaki, ko‘plab iqtisodchi olimlar tomonidan inflyatsiyaga ta’rif berilganda unga salbiy tomonlama yondashib kelingan. Aslida esa, inflyatsiyani mamlakat iqtisodiyotining bir yutug‘i deyishimiz ham mumkin. Inflyatsiya sharoitida talab qilinadigan yagona narsa, bu uni vaqtida tartibga solib, barqarorlashtirib olishdir. Haqiqatda, inflyatsiya - bu mamlakatda ishlab chiqarishning kengayishi va pul massasining ortishi natijasida o ‘rtacha (umumiy) narxlaming bir maromda o ‘sib borish tendensiyasidir. Aynan mana shu jarayonni barqarorlashtirish uchun k o ‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan «Inflyatsiyani targetlash rejimi» qo‘llanilib kelinmoqda. Lekin, shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, inflyatsiyaga yuzaki qarash va vaqtida uni barqarorlashtirish bo‘yicha qarorlarni qabul qilmaslik, inflyatsiyani mamlakat iqtisodiyoti uchun dolzarb muammoga aylantirishi ham mumkin.

Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati. kcynschilik ta ’limotida inflyatsiya evolyutsiyasi haqida so‘z borar ekan, inflyatsiyaga keynschilar nazariyasida ijobiy taraflama yondashilganligiga guvoh bo‘lamiz. Nimagaki, Keyns iqtisodiy o ‘sish va inflyatsiyaning o ‘zaro aloqadorligini baholagan holda pul massasi o ‘sishining ikki yoqlama ta’siri to‘g ‘risidagi xulosani asoslab bcrgan. Investitsion faoliyatning tarkibiy qismlaridan biri - bu inflyatsiya ekanligini tan oigan holda, Keyns inflyatsiya jarayonini ikki bosqichga boMgan. Birinchi bosqichni Keyns «o‘rtacha inflyatsiya» dcb nomlab, unda ishlab chiqarish talabi va pul massasining ortishi iqtisodiy o ‘sish va real daromadni barqarorlashtiradi. Ikkinchi bosqichni esa, «haqiqiy inflyatsiya» deb atab, unda to‘la bandlik ta’minlangandan so‘ng investitsion talab narxlar va ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi hamda pulning qadrsizlanishiga olib keladi. Aynan Keyns tomonidan aytilgan inflyatsiyaning bosqichmabosqich sodir bo‘lishi ham uni liar bir bosqich oralig‘ida chegaralarini belgilagan holda barqarorlashtirishga imkon yaratadi