Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

 
Qiyosiy tahlil: 
 
I. G‟azzoliy va Forobiyning fanlar tasnifi. 
G‘azzoliy talqinida ilmlar tasnifi: 
Diniy ilmlar 
Falsafiy ilmlar 
Qalbga tegishli bo‘lgan ilmlar 
Riyoziyot 
Qalb holatiga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar 
Mantiq 
E‘tiqodga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar 
Tabiiyot 
Badan a‘zolariga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar 
Metafizika 
Tahorat qilish va namoz o‘qish tadbiriga 
oid ilmlar 
Siyosat 
Ro‘za tutish ilmi 
Axloq 
Zakot to‘lash ilmi 
Haj qilish ilmi 
Nikoh ilmi 
Forobiyning asarlarida ilmlarning guruhlanishi: 
Til haqidagi 
ilmlar 
Mantiq 
Tibbiyot va 
ilohiyot 
Shaxsni 
boshqarish 
haqidagi ilmlar 
Tushuncha 
Arifmetika
Kalom ilmi
Siyosat 
Gap 
Geometriya 
Tib ilmi 
Qonunshunoslik 
Sillogizm 
Optika 
Isbotlash 
Planetalar 
Dialektik usul 
Musiqa 
Sofistik 
Og‘irlik haqida 
Notiqlik 
Mexanika 
She‘riyat 
Arifmetika 
 
 

---

II. Imom G‟azzoliy va Rene Dekart 
Imom G'azzoliyning jahon falsafasida tutgan o'rnini tushunib olish uchun 
dunyoda dong'i ketgan musulmonmas birorta faylasuf bilan solishtirib ko'rish lozim 
bo'ladi. Keling, o'sha faylasuf ularning eng kattasi, yangi falsafa otasi unvonini olgan 
fransiyalik mashhur faylasuf Rene Dekart bo'lsin. Dekartni mashhur qilgan asosiy 
narsa uning shak nazariyasidir. U haqiqiy ma'rifatga erishishdan oldin shak 
zarurligini ta'kidlaydi. Uning bu nazariyasi Imom G'azzoliyning shaklariga juda ham 
o'xshaydi. G'arbda Imom G'azzoliyni bilmaganlari uchun shak nazariyasi faqat 
Dekartga tegishli degan tushuncha ila uni ko'klarga ko'tarib maqtaydilar. Sharqda 
Imom G'azzoliyni bilganlari uchun buyuk faylasuf Dekartning nazariyasiga o'xshash 
gapni aytgan shaxs ham borligini eslab qo'yadilar. Ba'zi birlari jur'at qilib Dekart va 
Imom G'azzoliyning shaklarini solishtirib ham qo'yadilar. Ammo bu boradagi 
haqiqatni hech kim bilmaydi. Ushbu haqiqat ila bu satrlarning kotibi ustoz 
Muhammad Sa'id Ramazon Butiyning «Shaxsiyotun istavqafatni» nomli kitoblaridan 
bildi. U kishi mazkur kitobning 99 – 100 betlarida quyidagilarni yozadilar: 
«So'ngra bu masalada barcha ikkilanish va noaniqlikka chek qo'yadigan vasiqa 
– hujjat yuzaga chiqdi. Uni Mahmud Biyju doktor Zaqzuqdan naql qildi. Unda 
aytilishicha Tunislik tadqiqotchi Usmon al-Kaok Dekartning kutubxonasida «al-
Munqiz minaz Zolal» kitobining tarjimasini topgan. Unda Imom G'azzoliyning «Shak 
yaqiyn – ishonchli ilmning birinchi pog'anasidir» degan mashhur iborasi Dekartning 
e'tiborini jalb qilgani belgisi bor edi. Dekart o'sha iboraning tagiga qizil qalam bilan 
chizib qo'ygan va uning to'g'risiga, hoshiyaga «Bu bizning nazariyamizga 
ko'chiriladi» deb yozib qo'ygan ekan. 
Ensiklopediyachi tarixiy tadqiqotchi olim Usmon al-Kaok 1975 – melodiy 
sanada Jazoirning Annaba shahrida bo'lib o'tgan Islom fikrining o'ninchi 
uchrashuvida ma'ruza qildi. Unda qanday qilib Dekart Imom G'azzoliyning 
nazariyasini o'ziniki qilib olgani haqida batafsil to'xtalib o'tdi. Dekartning o'z qo'li 

---

100 
bilan hoshiyaga yozgan narsasini o'qiganini ham gapirib o'tdi. Men o'sha uchrashuvda 
ishtirok qilgan va uning mazkur ma'ruzasini eshitgan yuzlab odamlardan biri edim». 
1
 
 
 
 
 
1
Imom G‘azzoliy-www.islom.uz