Mavzu: Ijtimoiy iqtisodiy tizimlarni ifodalashda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish Reja

Mavzu: Ijtimoiy iqtisodiy tizimlarni ifodalashda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish



Reja:

1. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning iyerarxik tuzilishi.

2. Model va modellashtirish jarayonining ma’nosi.
3. Iqtisodiy-matematik modellar tasnifi.
4. Iqtisodiy-matematik modellashtirish bosqichlari.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish o`ziga xos xususiyatlarga ega. Chunki, birinchidan, bozor tavakkalchilik va noaniqlik elementlariga ega; ikkinchidan, resurslarning chegaralanganligi; uchinchidan, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o`rtasida raqobatning mavjudligi; to`rtinchidan, iqtisodiy ko`rsatkichlarni istiqboldagi holatini oldindan ko`ra bilish va boshqalar. Iqtisodiy jarayonlar turli xil va bir-biridan aniq bir belgilari bilan farqlanadi.

Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar murakkab iyerarxik tuzilishga ega. Iyerarxiya – ko`p bosqichli tizim bo`lib, unda biror bir elementning o`zgarishi butun tizimning o`zgarishiga sabab bo`lishi mumkin.
«Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fani o`rganishi lozim bo`lgan muammolar:
1.Korxonalar va firmalarda matematik usullarni qo`llash;
2.Chegaralangan resurslardan optimal foydalanish;
3.Raqobatchi firma va korxonalar strategiyalarining optimallash va muqobillashtirish;
4.Iste’molchining xatti-harakati;
5.Zaxiralarni optimal boshqarish;
6.Ommaviy xizmat ko`rsatish modellarini qo`llash;
7.Optimallashtirish masalalari va ikkilanganlik nazariyasi;
8.Makroiqtisodiy jarayonlarni modellashtirish;
9.Tarmoqlararo balansda agregirlash;
10.Noaniqlik va tavakkalchilik sharoitida qaror qabul qilishning matematik modellarini tuzish;
11.Tarmoqli modellashtirish;
12.Tuzilgan modellarning real jarayonlarga mosligi tekshirish va miqdoriy baholash.
«Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fani oldida turgan vazifalar:
1.Iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini o’rgatish;
2.Iqtisodiyot murakkab va iyerarxik tuzilishga egaligi, iqtisodiy jarayonlarning mohiyati, mazmuni va xususiyatlarini o’rgatish;
3.Mikro va makro darajadagi iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish tamoyil-larini o`rgatish;
4.Korxona va firmalarning faoliyat ko`rsatish mexanizmini o`rgatish;
5.Korxonalarda o`rganilayotgan har bir jarayonga mos keluvchi iqtisodiy-matematik usullar va modellarni tuzish yo`llarini o`rgatish;
6.Korxonalar ma’lumotlari bo`yicha optimizatsion, balans, trend modellarini tuzishni o`rgatish;
7.Tanlangan modelni maxsus kompyuter dasturlari asosida yechishni o`rgatish;
8.Har bir iqtisodiy jarayon va hodisalarning ko`p variantli yechimlarini olishni o`rgatish;
9.Olingan yechimlarni iqtisodiy tahlil qilish va qaror qabul qilishni o`rgatish.
Iqtisodiy-matematik usullar va modellarning nazariy va amaliy ahamiyati:
1. Iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo`lib xizmat qiladi.
2. Moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan amalda samarali foydalaniladi.
3. Iqtisodiy jarayonlar bo`yicha bashoratlarni amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish imkoniyatining mavjudligi.
4. Iqtisodiy jarayonlar faqatgina chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki ularning yangi o`rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish ikoniyati yaratiladi.
5. Murakkab hisoblash ishlarini kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishni osonlashtirish bilan birga, aqliy mehnat yengillashtiriladi, boshqaruv va iqtisodiy soha xodimlarining mehnatini ilmiy asosda tashkil etishga va boshqarishga yordam beradi.
“Iqtisodiy-matematik usullar va modellar” fani o`z ichiga maxsus fanlar tizimidan iborat bo`lgan quyidagi tushuncha va qoidalarni oladi:
1.Iqtisodiy jarayonlarda obyektiv va subyektiv omillar ta’sirini, ularning o`zaro bog`lanishilarini o`rganish;
2.Biznes-rejalarini ilmiy asoslash va ularni bajarilishini obyektiv baholash;
3.Iqtisodiyotga ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni izlab topish va ularning ta’sirini miqdoriy baholash;
4.Ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi tendensiyalarini va nisbatlarni, foydalanilmayotgan ichki imkoniyatlarning zaxiralarini aniqlash va ochib berish;
5.Ilg`or tajribalarni umumlashtirish, optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilish.
Kuzatilayotgan obyektlarni chuqur va har tomonlama o`rganish maqsadida tabiatda va jamiyatda ro`y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning uchun obyektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to`g`risida dastlabki tushunchalar hosil bo`ladi. Bu tushunchalar oddiy so`zlashuv tilida, turli rasmlar, sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar model deb aytiladi.
Model so`zi lotincha modulus so`zidan olingan bo`lib, o`lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi.
Keng ma’noda model biror obyektni yoki obyektlar sistemasini namunasidir. Model tushunchasi biologiya medisia, fizika va boshqa fanlarda ham qo`llaniladi.
Iqtisodiy tizimlarni tasniflashning turli usullari va yondashuvlari iqtisodiyot tarixida ma'lum. Karl Marksning fikriga ko'ra, iqtisodiy tizimlar ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishlarga muvofiq bo'linadi: ibtidoiy, qul, feodal, kapitalistik va kommunistik. Bu ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanishidan oldinda bo'lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'liq. Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasidagi ziddiyat nizolarga olib kelishi, natijada shakllanish o'zgarishi mumkin.
Yigirmanchi asrda. iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasiga formatsion yondashuv bir necha bor tanqid qilindi. Shunday qilib, amerikalik iqtisodchi, sotsiolog va siyosatchi V.Rostov iqtisodiy o'sish nazariyasini yaratdi, unga ko'ra har qanday mamlakatning iqtisodiy tizimini iqtisodiy o'sishning besh bosqichidan biriga kiritish mumkin: an'anaviy jamiyat - asosi qo'l mehnati, qo'l texnologiyasi, qishloq xo'jaligi mahsuloti, past mehnat unumdorligi; o'tish davri jamiyati - fan, texnika, hunarmandchilik, bozorni rivojlantirish; iqtisodiy qirqish tizimi -kapital qo'yilmalarning sezilarli o'sishi, qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligining tez o'sishi, infratuzilmani rivojlantirish; iqtisodiy yetuklik jamiyati -ishlab chiqarishning jadal o'sishi va uning samaradorligi, butun iqtisodiyotning rivojlanishi; yuqori ommaviy iste'mol jamiyati -ishlab chiqarish birinchi navbatda iste'molchi uchun ishlay boshlaydi, etakchi o'rinni uzoq umr ko'radigan mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari egallaydi.
Bosqichlarning o'zgarishi sanoatning etakchi guruhidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda yuzaga keladi. Uning nazariyasi yigirmanchi asrning 60-yillarida keng tarqaldi, 70-yillarda Rostov ushbu nazariyani yana bir oltinchi bosqich bilan to'ldirishni taklif qildi va uni "yangi hayot izlash" deb atadi.
Xuddi shunday nazariyani 70-yillarning boshlarida amerikalik sotsiolog D. Bell o'zining "Sanoat jamiyatining kelishi" asarida ilgari surgan. U jamiyatni ikkiga ajratdi sanoatgacha (rivojlanish darajasi past), sanoat(sanoat mashinalari asosida tashkil etilgan) va postindustrial(quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: tortishish markazi tovarlarni ishlab chiqarishdan xizmatlar ishlab chiqarishga o'tadi, fan, axborot, innovatsiyalar muhim rol o'ynaydi, asosiy o'rin mutaxassislarga tegishli).
Nemis iqtisodchisi B. Xildebrand ayirboshlash nisbatlarini ishlab chiqarish darajasining mezoni sifatida ishlatgan va shu sababli iqtisodiy tizimlarning uchta tarixiy turini ajratib ko'rsatgan: tabiiy, naqd pul, kredit.
Zamonaviy iqtisodchilar, iqtisod vakillari odatda iqtisodiy tizimlarni bir necha mezonlarga ko'ra tasniflaydilar. Birinchisi, ishlab chiqarish vositalariga egalik, ikkinchisi, iqtisodiy qarorlarni muvofiqlashtirish usuli. Amerikalik iqtisodchi K.R tomonidan taklif qilingan eng ko'p qabul qilingan tasnif. Makkonnell. Ushbu tasnif iqtisodiyotning uchta asosiy muammolarini hal qilishga asoslangan.
Har qanday iqtisodiy tizim duch keladi uchta asosiy muammo:
- nima ishlab chiqarish kerak, ya'ni qanday tovarlar va xizmatlar;
- qanday ishlab chiqarish kerak, ya'ni qanday ishlab chiqarish vositalari orqali;
- kim iste'mol qiladi.
Jamiyat ushbu asosiy savollarga qanday javob berishiga qarab, iqtisodiy tizimlarning turlari ajratiladi.
An'anaviy iqtisodiyot – asosiy savollarga javoblar urf-odatlarga asoslanib, urf-odatlar asosida (Afrika, Avstraliya qabilalarida) beriladi. Bunday iqtisodiyotda texnologiyalar an'anaviy va barqaror bo'lib, ishlab chiqarilgan mahsulot turlari deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Yigit otasi singari, yosh qiz esa onasi kabi qiladi.
Buyruq iqtisodiyoti (rejalashtirilgan yoki markazlashtirilgan) – barcha savollarga javoblar rejalar yordamida beriladi (SSSR, Sharqiy Evropa, Xitoy, Kubada), ishlab chiqarish vositalariga jamoat mulki xarakterlidir.
Bozor iqtisodiyoti (sof kapitalizm) – barcha savollarga bozor mexanizmlari yordamida javob beriladi, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik xosdir. Ammo uning sof shaklida bozor iqtisodiyoti mavjud emas; sof kapitalizm davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashmasligini taxmin qiladi va bu dunyoning biron bir joyida mavjud emas.G'arbiy Evropa va Amerika mamlakatlari aralash iqtisodiyotga ega.
Aralash iqtisodiyot -bozor mexanizmlari ta'siri bilan bir qatorda davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashuvi, turli xil mulkchilik shakllari mavjud bo'lgan iqtisodiyot.Aralash iqtisodiyotning har xil turlarini ajratish mumkin: masalan, rejalashtirilgan kapitalizm, o'sha. bozor mexanizmlari ta'siri bilan bir qatorda rejalashtirish, iqtisodiyot ishlariga davlatning faol aralashuvi mavjud bo'lgan iqtisodiyot (masalan, Yaponiya, Fransiya).
Bozor sotsializmi(yoki ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti) - bozor mexanizmlari bilan bir qatorda davlatning iqtisodiyot ishlariga aralashishi va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga faol ta'sir ko'rsatadigan iqtisodiyot (masalan, Shvetsiya, Germaniya). Masalan, Germaniyada bu tamoyil quyidagicha: "Iloji boricha kamroq davlat va kerak bo'lganda davlat". Bozor sotsializmi bo'lgan mamlakatlarda keng ijtimoiy himoya tarmog'i ishlaydi: kasallarga, nogironlarga, ishsizlarga to'lovlar, korxonalar bankrotligidan aziyat chekkanlarga yordam, bolalar uchun nafaqalar, kambag'allar va boshqalar.
Hozirda ular hali ham ajratmoqdalar o'tish iqtisodiyoti bo'lgan mamlakatlar. O'tish davri – bu bir tizimdan ikkinchisiga o'tish vaqti.
Keling, buyruqbozlik va bozor iqtisodiyotini batafsil ko'rib chiqaylik.
Buyruqlar tizimining asosiy xususiyatlari:

• 
  ishlab chiqarish vositalariga jamoat yoki davlat mulkchiligining hukmronligi;
  
• 
  iqtisodiyotda Davlat rejalashtirish komissiyasining diktaturasi;
  
• 
  iqtisodiy boshqaruvning ma'muriy usullari;
  
• 
  davlatning moliyaviy diktaturasi.
  

Asosiy afzalliklari:

• 
  yanada barqaror iqtisodiyot;
  
• 
  odamlarning kelajakka ko'proq ishonchi;
  
• 
  to'liq bandlik;
  
• 
  jamiyatdagi tengsizlikning kamligi;
  
• 
  hamma uchun minimal hayotni ta'minlash kafolati.
  

Asosiy kamchiliklari:

• 
  davlat mulkining qoniqarsiz ishi (u yomon ishlatilgan, texnika yillar davomida yangilanmagan, o'g'irlik va noto'g'ri boshqarish rivojlangan);
  
• 
  qattiq ishlashga turtki yo'q (mehnatdan qochib, mehnatsevarlikni rag'batlantirish yo'q, chunki A.S.Pushkin aytganidek "inson tabiati dangasa (xususan rus tabiati));
  
• 
  mas'uliyatsizlik, xodimlarning tashabbuskorligi (hattoki shunday gap bor edi: "tashabbus tashabbuskorning boshiga uriladi");
  
• 
  iqtisodiy samarasizlik va umumlashtirilgan defitsit;
  
• 
  iste'molchilar ustidan ishlab chiqaruvchilarning buyrug'i(odamlar uchun kerak bo'lgan narsalarni emas, balki Davlat rejalashtirish komissiyasida rejalashtirilgan narsalarni ishlab chiqardi);
  
• 
  odamlar turmush darajasining pastligi.
  

O'n yildan ortiq tajriba shuni ko'rsatdiki, qo'mondonlik iqtisodiyoti yaroqsiz bo'lib chiqdi, tk. "Ongli buyurtmalar" (avstro-anglo-amerikalik iqtisodchi Fridrix fon Xayek so'zlari bilan), ya'ni. yuqoridan berilgan, ko'p hil tizimlarni ishlab chiqish uchun g'ayritabiiy. V.I.Lenin kommunizm haqida shunday yozgan edi: "butun jamiyat bitta idora, bitta fabrika bo'ladi". Ammo siz "o'zingiz yoqtirgan buyumlarning mozaikasi kabi" kerakli buyurtmani yarata olmaysiz. Saltikov-Shchedrin: "Biror kishini aql-idrok bilan boqish mumkin emas", dedi.
Bozor iqtisodiyoti - bu shaxslarning ixtiyoriy hamkorligiga, tovarlarni erkin sotib olish va sotish orqali ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqalarga asoslangan iqtisodiy tizimdir. Bunday almashinuv "odamlarga istalgan narsani beradi, ba'zi bir guruh tushunchasiga ko'ra emas" (Milton Fridman so'zlari bilan - amerikalik iqtisodchi, liberalizm yoki neoklassitsizm tarafdori).
Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari:

• 
  ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik;
  
• 
  erkinlik va tadbirkorlarning moddiy javobgarligi(har bir shaxs har qanday qonuniy faoliyat turi bilan shug'ullanishi mumkin, u o'zi uchun nimani, qanday va kim uchun ishlab chiqarishni o'zi hal qiladi, "o'z baxtini o'zi yaratadi", o'zi faoliyati natijalari uchun moddiy javobgarlikni o'z zimmasiga oladi). Masalan, Amerika tamaki fabrikalari o'z mahsulotlarining o'lik xavfi to'g'risida, chekuvchilarning turli xil kasalliklarga chalinish ehtimoli yuqori ekanligi haqida etarli darajada ogohlantirmaganliklari uchun chekishdan jabrlanganlarga millionlab dollarlik mablag'ni to'lashga majbur. Yoki mikroto'lqinli pechni ishlab chiqaruvchi kompaniya tomonidan millionlab jarima to'lash, bu kabi sevimli itini bilmasdan quritgan buvisiga);
  
• 
  iqtisodiy sheriklarni tanlash erkinligi(Har bir ishlab chiqaruvchi, iste'molchi o'zining iqtisodiy sheriklarini o'zi tanlash huquqiga ega va turli xil mahsulotlar tufayli yakuniy so'z iste'molchiga tegishli. Aynan uning tanlovi oxir-oqibat nimani va qancha ishlab chiqarishni belgilaydi. Milton Fridman obrazli qilib aytganda "hamma ovoz berishi mumkin galstugingizning rangi ");
  
• 
  iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining shaxsiy foydasi (bu inson tashabbusi, zukkoligi, faolligining eng yaxshi stimulyatoridir. Adam Smit u haqida shunday deb yozgan edi: «Inson doimo qo'shnilarining yordamiga muhtoj va u behuda ularni faqat ularning foydasidan kutadi. U ularning egoizmiga murojaat qilsa va u uchun ulardan talab qilganini qilish o'z manfaatlariga mos kelishini ko'rsatib bera olsa, u maqsadiga tezroq erishadi ... Menga kerak bo'lgan narsani bering, sizga kerakli narsani olasiz - bu har qanday bunday taklifning ma'nosi. Biz qassob, pivo ishlab chiqaruvchisi yoki novvoyning xayrixohligidan emas, balki ularning shaxsiy manfaatlaridan kelib chiqamiz. Biz insoniyatga emas, balki xudbinlikka murojaat qilamiz va ularga hech qachon o'z ehtiyojlarimiz haqida emas, balki ularning foydalari haqida aytamiz. ”);
  
• 
  bozor omillari ta'sirida iqtisodiyotni o'zini o'zi boshqarish(narxlarni erkin shakllantirish, raqobat, talab va taklifning o'zaro ta'siri va boshqalar);
  
• 
  davlatning iqtisodiy ishlarga minimal aralashuvi(davlatning iqtisodiyotga aralashuvi qanchalik kam bo'lsa, bozorning o'zini o'zi boshqarishiga aralashish shunchalik kam bo'ladi. Yegor Gaydar aytganidek: jamiyatdagi jinoyatchilik darajasi iqtisodiyotdagi davlat va biznes o'rtasidagi kuchlar muvozanatiga bog'liq, chunki mansabdor shaxs har doim biznesmenga qaraganda ko'proq kriminogen xususiyatga ega. , agar ular aralashmasa edi. Mansabdor faqat vijdonsiz boyib ketishi mumkin ");
  

Asosiy afzalliklari:

• 
  yuqori samaradorlik va tadbirkorlikni rag'batlantiradi;
  
• 
  samarasiz va keraksiz ishlab chiqarishni rad etadi;
  
• 
  daromadlarni ish natijalariga ko'ra taqsimlaydi;
  
• 
  iste'molchilarga ko'proq huquq va imkoniyatlar beradi;
  
• 
  katta boshqaruv apparati talab qilinmaydi.
  

Asosiy kamchiliklari:

• 
  jamiyatdagi tengsizlikni kuchaytiradi (xususiy mulk alohida fuqarolarga ulkan boylik to'plashga imkon beradi va shart emas o'z mehnati bilan);
  
• 
  jamiyatda katta beqarorlikni keltirib chiqaradi (u ishsizlik, inflyatsiya, odamlar turmush darajasining pasayishi va hokazolarning ko'tarilish va pasayish, davriy alevlenmeleri bilan tavsiflanadi);
  
• 
  notijorat ishlab chiqarishga qiziqmaydi (ishlab chiqaruvchilarga umumiy ta'lim va sog'liqni saqlash, milliy xavfsizlik, jamoat tartibini muhofaza qilish, ko'chalarni yoritish va boshqalar kabi muammolar qiziqtirmaydi, chunki bu foyda keltirmaydi);
  
• 
  biznesning odamlar va tabiatga etkazishi mumkin bo'lgan zarariga befarq.
  

Bozor iqtisodiyoti minglab odamlarning tirik, o'z-o'zidan paydo bo'ladigan o'zaro ta'sirida hech kimning niyatisiz shakllanadigan "o'z-o'zidan paydo bo'lgan buyruqlar" bilan ajralib turadi. Bozorni hech kim ixtiro qilmagan va qurmagan, u asrlar davomida shakllanib, faqat tabiiy tanlanishdan o'tgan, tajriba va vaqt sinovidan o'tgan ijtimoiy institutlarni mustahkamladi va rivojlantirdi. Bozor iqtisodiyoti - bu "inson mavjud kuchlarning rahm-shafqatiga emas, balki faqat o'ziga bog'liqdir" (Fridrix fon Xayek). Shuningdek, u shunday dedi: "Hokimiyat boylar qo'lida bo'lgan jamiyat faqat kuch qo'lida bo'lganlargina boyishi mumkin bo'lgan jamiyatdan ko'ra yaxshiroqdir".
Mulk munosabatlarining odamlar hayotidagi ahamiyatini yuqori baholash qiyin. Hegel ularni "barcha qonunchilik atrofida aylanib yuradigan va u yoki bu tarzda fuqarolarning ko'pgina huquqlari o'zaro bog'liq bo'lgan" o'qi deb atadi. Aynan mulkiy munosabatlar jamiyatdagi haqiqiy kuchni belgilaydi: ishlab chiqarishni kim boshqaradi va ishlab chiqarilgan mahsulot qanday taqsimlanadi. Insonning moddiy farovonligi, erkinligi va mustaqilligi ko'p jihatdan ularga bog'liqdir. Kundalik aloqada mulk mulk deb ataladi, ya'ni. inson, korxona, jamiyat egalik qiladigan narsalar, qadriyatlar to'plami.Ayni paytda mulk mulkning faqat bir qismidir.
Shaxsiy- bu odamlar ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish, iste'mol qilish jarayonida hayotiy foydalarni o'zlashtirish to'g'risidagi ob'ektiv ravishda paydo bo'ladigan va qonuniy ravishda belgilangan munosabatlarning majmui.
Mulk - jamiyat tizimining iqtisodiy asoslari, uning asosiy elementi... U ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan bog'lashning iqtisodiy usulini, iqtisodiy tizimning ishlashi va rivojlanishining maqsadlarini, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini va boshqalarni belgilaydi.
Mulkka nisbatan ikki xil yondashuv mavjud marksistik va g'arbiy iqtisodiy nazariyada. Marksizmga ko'ra: mulk muayyan ishlab chiqarish usulida katta o'rinni egallaydi va ularning o'zgarishi hukmronlik qiluvchi mulk shakllarining o'zgarishiga muvofiq amalga oshiriladi, kapitalizmning asosiy yovuzligi xususiy mulk mavjudligidadir. Shuning uchun u kapitalistik jamiyatni isloh qilishni xususiy mulkni jamoat mulki bilan almashtirish bilan bog'ladi.
G'arbiy iqtisodiy nazariyada mulkchilik tushunchasi resurslarning kamligi, ularga bo'lgan ehtiyoj bilan taqqoslaganda. Ushbu qarama-qarshilik resurslarga kirishni istisno qilish yo'li bilan hal qilinadi, bu mulkni ta'minlaydi.
Biznes muhim ahamiyatga ega ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish... Ushbu munosabatlar juda murakkab va ko'p qirrali, ammo ularda uchta fikrni ajratish mumkin:
Mulkchilik munosabatlarining tarkibi. Keling, har bir fikrni ko'rib chiqaylik: Ishlab chiqarish vositalarini belgilash Turli xil ob'ektlarning tegishli ishlab chiqarish vositalarining egasi bo'lish uchun belgilangan va qonuniy ravishda amalga oshirilgan huquqidir ularga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish.
Egalik– bu mulkchilik sub'ektining mustaqil ravishda va o'z manfaatlari nuqtai nazaridan uning tasarrufida bo'lgan mulk ob'ektlaridan foydalanish muammolarini hal qilishning qonuniy qonuniy huquqidir; buyurtma– o'sha menejment, biznes, foydalanish- o'sha tovarning foydali xususiyatlarini o'zlashtirish,begonalashtirish - o'sha mulk huquqini o'tkazish bilan bog'liq harakatlar (xayr-ehson, meros, garov va boshqalar).
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi obyektlarni matematik modellar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi.
Iqtisodiy model - iqtisodiy obyektlarning soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan obyektga aynan mos kelishi muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o’rganilayotgan obyektning hamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda jarayonning eng xarakterli va eng muhim belgilari aks ettiriladi.
Modellashtirishning universal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda afzalliklari mavjud. Ushbu afzalliklar esa quyidagilardan iborat:
I. Avvalo, modellashtirish katta va murakkab sistemani oddiy model yordamida ifodalashga imkoniyat beradi. Masalan, xalq xo’jaligi bu o’ta murakkab sistemadir. Uni oddiy qora yashik sxemasi orqali ifodalash mumkin.
II. Model tuzilishi bilan kuzatuvchiga eksperimentlar qilish uchun keng maydon tug’iladi. Modelning parametrlarini bir necha marta o’zgartirib, obyektni faoliyatini eng optimal holatini aniqlab, undan keyin hayotda qo’llash mumkin. Real obyektlar ustida eksperiment qilish ko’plab xatolarga va katta xarajatlarga olib kelishi mumkin.
III. Model, noshakl sistemani, matematik formulalar yordamida shakllantirishga imkoniyat beradi va EHMlar yordamida sistemani boshqarishga yordam beradi.
IV. Modellashtirish o’rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish uchun obyekt har tomonlama o’rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so’ng, uning yordamida obyekt to’g’risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday qilib, obyekt to’g’risidagi bilish jarayoni to’xtovsiz jarayonga aylanadi.
Modellashtirish jarayoni va bosqichlari tavsifi.
1-bosqich. Iqtisodiy muammoning qo’yilishi va uning nazariy sifat jihatdan tahlili.
2-bosqich. Tuzilgan iqtisodiy-matematik modelning matematik tahlili.
3-bosqich. Iqtisodiy-matematik modelni tuzish.
4-bosqich. Modellashtirilayotgan obyekt bo’yicha iqtisodiy ma’lumotlarni tayyorlash.
5-bosqich. Masalani yechish algoritmini tuzish, kompyuter dasturlarini tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish.
6-bosqich. Masalani yechimining miqdoriy tahlili va uning amalda qo’llanilishi.
Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va isteʼmol jarayonida paydo boʻladigan asosiy iqtisodiy munosa-batlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan paydo boʻlgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yoʻli bilan mustahkamlangan normalar majmui. Iqtisodiy tizimlar doirasida iqtisodiyot subʼyektlari, ishlab chiqarishni omillari oʻzaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar maʼlum qonun-qoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizimlar faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir kator vositalar yordamida tashkil qilinadi.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga:

1. 
   davlat mulkini, ishlab chiqarish,
   
2. 
   xizmat ko’rsatish,
   
3. 
   matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini,
   
4. 
   ijtimoiy tashkilotlar mulkini, -uy xo’jaligi,
   
5. 
   shaxsiy tomorqa xo’jaligi,
   
6. 
   yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog`liq bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini,
   
7. 
   tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini
   

va xususiy mulklarni oladi.
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni,
avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bogliq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab
chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi:
xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish;
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport
vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.
O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika mulkidan va ma’muriy-xududiy (munistipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi.

Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shligi, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol- mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablaglari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. Ma’muriy-hududiy (munistipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati
mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablaglari, munistipal uy-joy
fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq
ta’limi, madaniyat, sogliqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi.
Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’labkorxona qurishi, akstiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, akstionerlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi.
Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk akstiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbaalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk ob’ektlari – bu turar joylar, bog-hovli va uylar, transport
vositalari, pul jamgarmalari, uy-ro’zgor va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’grisida»gi qonunda ko’rsatilganidek, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo’jalik faoliyatining boshqa tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar fuqaro va ularning oila a’zolarining mulki bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin.

Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g`risidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi.Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga ma’suliyatlilikmunosabatlarini ragbatlan-tiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tugdiradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan bo’ginlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini
shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bogliq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kelishi mumkin. Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirilishini bildiradi.