Mavzu: hayvonot olami

MAVZU: HAYVONOT OLAMI
Quyidagi topshiriqlarni bajaring
1-topshiriq. Quyidagi savollarga javob yozing.

1. 
   Hayvonot olamini qanday guruhlariga ajratish mumkin?
   

Hayvonot olamini kemiruvchilar, sutemizuvchilar, yirtqichlar, qushlar, sudralib yuruvchilar guruhiga ajratish mumkin.

2. 
   Hayvonot olamida sinf, tur, avlodlar qanday xususiyatlariga ko’ra ajratiladi?
   

Hayvonot olamining taraqqiyotida 17-asrda mikroskopning kashf etilishi katta ahamiyatga ega boʻldi. Golland olimi A. Le-venguk "Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari" asari orqali mikros-kopik hayvonot dunyosini ochib berdi. Italiyalik olim M. Malpigi umurt-qali xayvonlar qon aylanish, ayirish sistemasi va terisining tuzilishini tushuntirib berdi. 17-asr oxiri va 18-asrning 1-yarmida J. Rey va ayniqsa K. Linneyning ishlari tufayli hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasiga za-min yaratildi. Aynan oʻsha davrdan ayrim mustaqil tarmoklarga ajrala boshladi. K. Linney tur, urugʻ (avlod), turkum, sinf deb nomlangan sistematik kategoriyalarni umumlab berdi. Linney hayvonot dunyosini sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar (suvda va quruqlikda yashovchilar bilan birga), baliqlar, hasharotlar va chu-valchanglar sinflariga ajratadi. U turni ikki nom bilan atash (binar nomenklaturshik taklif etadi. Fransuz J. Byuffon zoologiya sohasidagi barcha maʼlu-motlarni toʻplab, 36 jildli "Tabiat tarixi" asarini yozadi. Fransuz olimi J. Kyuvye qad. hayvonlarning kaznima qoldiqlarini oʻrganadi va organiz-mning bir butunligi, organlarning oʻzaro bogʻlikligi toʻgʻrisidagi organlar korrelyasiyasi taʼlimotini yaratdi. U fanga "tip" tushunchasini kiritdi va hayvonot olamini umurtqalilar, yumshoq tanlilar, boʻgʻimoyoklilar, ignaterililar tiplariga hamda 19 sin-fga ajratadi. 19-asrda biol.da tirik tabiatning murakkab formalari oddiy formalardan kelib chiqqanligidagi evolyusion gʻoyalarning rivojlanishida T. Shvan va M. Shleyden tomonidan hujayra nazariyasining ilgari suri-lishi katta ahamiyatga ega boʻldi. Turlarning oʻzgarishi va oddiy formalarning kelib chiqishini birinchi boʻlib J. B. Lamark tushuntirib berdi. U Linney sistematikasini takomillashti-rib, hayvonlarni 14 sinfga ajratadi.

3. 
   Yer yuzida hayvonot olamining geografik tarqalishiga sabab nima?
   

Zoogeografiya, hayvonlar geografiyasi — hayvonlarning hozirgi davrda va oʻtmishda Yer yuzida tarqalishi, taqsimlanishini oʻrganadigan biogeografiya fanlaridan biri. Zoogeografiya hayvonlar tarqalishi va taqsimlanishi, ular taksonomik va ekologik guruxlarining Yer yuzida joylanishining zamonaviy va tarixiy sabablari hamda qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Zoogeografiya ayni vaqgda biologiya hamda geografiya fanlari qatoriga kiradi. Tekshirish obʼyektiga koʻra, Zoogeografiya biol. ning sistematika, paleontologiya, ekologiya, oʻsimliklar geografiyasi va b. fanlari, tabiiy geogr. ning paleogeografiya, landshaftshunoslik, tarixiy geol. fanlari hamda tarix, arxeologiya, etnografiya kabi baʼzi ijtimoiy fanlar bilan uzviy bogʻlangan. Zoogeografiyaga qiziqish Ch. Darvinnmng "Turlarning paydo boʻlishi" (1859) asari yaratilganidan keyin kuchaydi. Darvin asarining 12- va 13-boblari organizmlarning Yer yuzida tarqalishiga bagʻishlangan. Zoogeografiya ning rivojlanishida ingliz tabiiyotshunosi F. Skleteraning ishlari (1858) diqqatga sazovordir. U qushlarning tarqalishini batafsil tadqiq qilish asosida Yer yuzida tarixiy taraqqiyot davomida tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladigan, oʻz tarixiga va oʻziga xos faunistik kompleksiga ega boʻlgan hayvonlarning hududiy kompleksi shakllanganligini koʻrsatib berdi. Bunday komplekslar keyinroq zoogeografik oblastlar deb ataladigan boʻldi. Zoogeografiya dagi tarixiy yoʻnalishni ingliz olimi A. G. Uolles boshlab bergan. Uning "Hayvonlarning geografik tarqalishi" (1876) asari evolyusion Zoogeografiyaga asos solgan asar hisoblanadi. Turli mamlakatlarda hayvonlarning tarqalishini oʻrganish sohasidagi tadqiqotlar bundan bir necha yuz yil ilgari boshlangan. Bu borada Yevropa va Osiyoning turli mintaqalariga sayohat qilgan rus tabiiyotshunoslari S. P. Krasheninnikov, aka-uka I. G. va S. G. Gmelinlar, P. S. Pallas va I. I. Lepexinning xizmatlari katta boʻldi. 19-asr ga kelib K. M. Ber, A. F. Middendorf, E. A. Eversman, Yu. I. Semashko, A. P. Semenov — Tyan-Shanskiy va b. tomo-nidan 3. ga oid juda koʻp materiallar yigʻildi va umumlashtirildi. Suv fau-nasini oʻrganish boʻyicha L. S. Berg , N. M. Deryugin, N. M. Knipovich, L. A. Zenkevich va b. yirik tadqiqotlar olib borishdi.

4. 
   Hayvonlarni muhofaza qilish bo’yicha qanday chora tadbirlarni bilasiz?
   

Hayvonot rеsurslarini muhofaza qilish quyidagilar bilan asoslanadi:

1. Hayvonot rеsurslarini tabiiy va ayniqsa antropogеn omillar ta'siri natijasida ularni turlarini va ular tarqalgan hududlarini qisqarib borayotganligi.

2. Yer aholisini sonini kеskin ko’payishi bilan bog’liq ularni oziq-ovqatga bo’lgan

talablarini qondirish maqsadida hayvonot dunyosidan ozuqa sifatida foydalanishni

kuchayishi hamda o’rmonzorlar va chakalakzorlarni maydonini qisqartirib dеhqonchilik

uchun yangi yerlarni ochilishi hisobiga hayvonat dunyosini turlarini yo’qolib

borayotgani.

3. Yer aholisini sonini kеskin ko’payishi bilan bog’liq urbanizatsiya maqsadlari uchun kata-katta hududlarni o’zlashtirish, cho’llarni va sahroni dеhqonchilik uchun

o’zlashtirish hisobiga hayvonat dunyosini turlarini yo’qolib borayotgani.

4. Planеta bo’ylab sho’rlanish va sahroga aylanish jarayonini kuchayib borayotgani.

BMTini ma'lumotiga ko’ra 1999 yilda quruqlikning 30 % i hududida sho’rlanish va sahroga aylanish jarayonini kuchayishi bilan bog’liq yil davomida ko’rilgan zarar 9 mlrd AQSH dollarini tashkil egan.

5. Turli qit'alarni cho’l va o’rmonlarida (yuz va minglab gеktarlarda) dеyarli doimiy ravishda tabiiy yong’inlarni bo’lishi natijasida hayvonot rеsurslariga ko’rsatilayotgan salbiy ta'sirlar va x.k..

Yo’qolib kеtayotgan noyob hayvon turlarini muhofaza qilish

Dunyo bo’yicha, jumladan O’zbеkistonda noyob va yo’qolib kеtayotgan hayvon

turlarining muhofaza ostiga olib, ularning yashash sharoitini zudlik bilan yaxshilash va

ko’payishi uchun qulay imkoniyatlar yaratib bеrish kеrak. Buning uchun birinchidan, yo’qolib kеtayotgan va noyob hayvon turlarini qat'iy nazorat ostiga olib, ov qilishga mutloqo yo’l qo’ymaslik va ikkinchidan, o’sha hayvonlar yashaydigan tеrritoriyalarni tabiiy xolicha saqlab, qo’riq xonalarga, zakazniklarga aylantirish zarur. Suv kalamushi, xongul bug’usi va boshqalar qo’riiqxonalarda ko’paytirilib, boshqa joylarga qo’yib yuborilmoqda. Shulardan ayrimlariga to’xtalib utamiz. Saygoq – tuyoqli hayvon bo’lib, O’rta Osiyoning shimolida ilgari ko’plab yashagan.

1919 yildan boshlab saygokni ov qilish man etildi va so’ngra Orol dеngizining Borsakеlmas orolida uning qo’riqxonasi tashkil etilib, ko’paytirildi.

Kulon – asosan O’rta Osiyo cho’llarida kеng tarqalgan bo’lib, kеyinchalik ko’plab qirib

tashlash oqibatida 1930 yillarga kеlganda juda ham ko’payib kеtdi, u Badxiz

qoriqxonasida ko’paytiriladi. Hozir uning soni 1000 dan oshib kеtgan.

Buxoro bug’usi (xongul) – ilgari Amudaryo va Sirdaryo bo’ylaridagi

to’qayzorlarda ko’plab yashagan. So’ngra bu to’qayzorlarni o’zlashtirish va bеtartib ov

qilish oqibatida Sirdaryo vodiysida butunlay yo’q qilingan, Amudaryo bo’ylarida esa juda kamayib kеtgan edi. Shu sababli bu noyob bo’lib qolgan hayvonni saqlab qolish va ko’paytirish maqsadida Amudaryo vodiysida «Payg’ambarorol» buyurtmasi tashkil etilib, xongul bug’usi ko’paytirilmoqda va muhofaza etilmoqda.

Jayron (oxu) – O’rta Osiе chullarida qadim ko’plab yashagan. So’ngra uni bеtartib

ov qilish va o’sha yerlarni o’zlashtirish natijasida uni soni hozir kamayib kеtgan. Shu sababli jayron muhofaza ostiga olingan va uni Qizilqum janubidagi Buxoro pitomnigida ko’paytirilmoqda.

5. 
   O’zbekiston “Qizil kitob” ga kiritilgan hayvonlarni yozing.
   

O’zbеkistonda «Qizil kitob» 1983 yili chop etilgan bo’lib, unga 22 tur sut

emizuvchi, 31 tur qushlar, 5 tur sudralib yuruvchi va 5 xil baliq turi kiritilgan. Ularning

eng muhimlari katta shomshapalak, shalpangquloq, ko’rshapalak, oq suvur, qo’ng’ir ayiq, sirtlon, silovsin, qoplon, irbis, xongul, jayron, Ustyurt qo’yi, qizilqum yovvoyi qo’yi, arxar, oq va qora laylak, burg’ut, qirg’iy, boltayutar, lochin, itolgi, ov to’rna, tuvaloq, bizgaldoq, qum chumchug’i, echkеmar, osiyo kobrasi, baxri baliq, mo’ylov baliq (sugеn), sirdaryo kurakburuni va boshqalar.