Mavzu: Gistologiya va embriologiyaning rivojlanish tarixi Reja: 1

---

Mavzu: Gistologiya va embriologiyaning rivojlanish tarixi
Reja:
1. Gistologiya faninig mazmuni va uning vazifalari
2. Embriologiya fanining mazmuni va uning vazifzlari
3. Gistologiya va embriologiya fanining rivojlanishiga xissa
qo’shgan olimlar

---

Gistologiya (yunon. histos - to`qima, logos -
ta’limot, fan) fani hujayra, to`qima va a’zo
(organ)larning taraqqiyoti, tuzilishi hamda ularning
hayot faoliyatlarini o`rganuvchi ta’limotdir. U 
boshqa fanlarning so`nggi yutuqlaridan foydalanib, 
o`ta tez rivojlanib bormoqda. Gistologiya
anatomiya, fiziologiya, bioximiya, patologik
anatomiya kabi tibbiyot fanlari va biologiyaning
turli sohalari bilan uzviy bog`langan. Hozirgi paytda
gistologiya sitologiya, embriologiya, umumiy va
xususiy gistologiyani o`z ichiga oladi

---

Sitologiya hujayralarning taraqqiyoti, tuzilishi va
faoliyatini o`rgansa, embriologiya (lat. embryon
- pusht, o`suvchi) odam va hayvonlar taraqqiyot
qonunlarini o`rganadi. Umumiy gistologiya, 
ya’ni to`qimalar haqidagi ta’limot turli a’zo
to`qimalarining taraqqiyoti, tuzilishi hamda
vazifalarini chuqur talqin qiladi. Xususiy
gistologiya esa odam va hayvonlar ayrim
a’zolarining taraqqiyoti, tuzilishi va hayot
faoliyatini o`rganadi. 

---

Tana to`qimalarining klassifikatsiyasini tuzish uchun qadimgi tabiatshunoslar: Aristotel (er. 
av. IV asr), Galen (er. av. III asr), Abu Aln ibn Sino (X asr) va boshqa ko`pgina olimlar urinib
ko`rganlar. Lekin to`qimalarning nisbatan to`la klassifikatsiyasi fransuz anatomi Ksavye
Bish asarlarida keltirilgan. Bish 1801 yili 21 xil mikroskopik to`qimalarni tafovut qilgan va
hayvon a’zolari ana shu har xil to`qimalarning murakkab uyg`unligidan hosil bo`ladi deb 
hisoblagan. Shunday qilib, gistologiya fani mikroskop kashf etilmasdan ancha ilgari
bunyodga kelgan va ichki a’zolar, to`qimalar va hujayralar tuzilishini o`rganib rivojlangan. 
«Gistologiya» termini esa fanga K. B i sh n i n g shogirdi K. M a y ye r tomonidan 1819 yili
kiritilgan. Gistologiyaning fan sifatida rivojlanishiga mikroskopning yaratilishi va uning
organlar tuzilishini o`rganishda qo`llanilishi muhim rol o`ynaydi. 

---

XIX asr oxirlarida mustaqil fan sifatida sitologiya shakllana boshladi. Hujayra bo`linishi tasvirlangan ilmiy
ishlar ana shu davrga tegishlidir. I. D. Chistyakov (1874) kariokinez bo`linishining ayrim tomonlarini
tekshirdi, lekin ularni bir umumiy jarayonga tegishli ekanligini aniqlay olmadi. 
Kariokinez bo`linish jarayonning asosiy bosqichlarini birinchi marta E. Strasburger o`zining «Hujayralar hosil
bo`lishi va hujayralar bo`linishi to`g`risida» degan asarida (1875) to`la tasvirlab berdi. U shuni aniqladiki, 
hujayralar bo`linish vaqtida yadro yo`qolmaydi, balki o`zgaradi va natijada ikkita «qiz» yadro hosil bo`ladi. 
Lekin E. Strasburger ishlarida ham mitoz fazalarining aniq ketma-ketligi berilmagan. 
Hayvon organizmlarida somatik hujayra yadrolarining bo`linish protsessi kiyevlik gistolog P. I. Peremejko
tomonidan (1878) triton terisining epiteliysi misolida tasvir etilgan. U ham bo`linish jarayonida fazalarning
ketma-ketligini aniqlay olmadi. 
Shuni aytib o`tish kerakki, «kariokinez» termini fanga 1879 yilda V. SHleyxer tomonidan kiritildi. Kariokinez
bo`linish fazalarining ketma-ketligini 1879 yilda V. Flemming tasvirlab berdi. 

---

---

Gistologiya hozirgi paytda klinik meditsinada keng
ko`lamda qo`llaniladi. Har xil klinik usullar bilan bir
qatorda turli morfologik metodlar - qon va suyak
ko`migi hujayralarini, me’da ichak shilliq pardasini, 
jigar, taloq va boshqa a’zolar punktatlarini o`rganish
sitologik va gistologik diagnostika uchun muhim
ahamiyatga ega. 
Bundan tashqari, gistologiyada tabiiy yo`l bilan
o`zicha ajralib turuvchi yoki sun’iy ravishda biror joyni
yuvish yoki mexanik ta’sir ko`rsatish orqali ajratib
olingan hujayralar holatini chuqur o`rganish
(eksfoliativ sitologiya) ham katta rol o`ynaydi. 
Eksfoliativ sitologiya onkologiyada (havfli o`smalarni
o`z vaqtida aniqlashda), ginekologiya va endokrin
kasalliklar praktikasida (tuxumdon funktsional holatini
belgilashda qin surtmasini analiz qilish uchun) keng
ko`lamda qo`llaniladi. 

---

Organlarning mikroskopik tuzilishini o`rganishda Marchello Malpigi (1628-1694), Neemiya Gryular (1641 -
1712) ham o`zlarining klassik asarlari bilan barakali hissa qo`shdilar. 
Ular tomonidan bir qator katta kashfiyotlar qilindi. Xususan, Malpigi teri, taloq, buyrak va boshqa organlarning
mikroskopik tuzilishini tasvirlab berdi. Xozir ham bir qancha mikroskopik strukturalar uning nomi bilan
yuritiladi. To`qima tushunchasini esa birinchi marta Gryu taklif etgan. Uning fikricha, to`qima o`z tuzilishi bilan
«pufakcha» yoki «qopchalar» yig`indisini eslatadi. 
Havaskor mikroskopchi Gollandiyalik Anton van Levenguk (1632-1723) o`zining mikroskopik tekshirishlari bilan
bir qator katta va qiziqarli kashfiyotlar qildi va mikroskopik anatomiyaning rivojlanishiga ham katta hissa
qo`shdi. Levengukning ishlari mikroskopik strukturalar haqidagi fanga asos bo`lib xizmat qiladi. Uzining ko`p
yillik ilmiy ishlari tufayli u 1680 yilda Britaniya qirol jamiyatiga a’zo qilib saylandi. Gistologiyaning fan sifatida
shakllanayotgan davrida rus olimlari xam uning rivojiga o`zlarining katta hissalarini qo`shdilar M. M. T ye r ye x 
o v s k i y (1740-1796) birinchi bo`lib mikroskop yordamida biologik temada eksperimental tekshirishlar
o`tkazib tirik mikroorganizmlar jonsiz organik moddalar yig`indisidan paydo bo`ladi degan idealistik
qarashlarga zarba beradi. 

---

XIX asr o`rtalarida gistologiyaning gurkirab o`sishi bilan bir qatorda embriologiyada ham yirik tadqiqotlar olib
borildi. Rossiyada birinchi bo`lib organizmning embrional rivojlanishini peterburglik akademik Kaspar Fridrix
Volf (1733-1794) o`rgandi. U o`zining tadqiqotlarida preformistik nazariyaga qarshi chiqdi va bir yo`la hujayra
strukturasini o`rgandi. K.F. V o l f ishlarini undan keyin rus akademiklari X.G. Pander (1794-1865) va K.M. Berlar
(1792-1876) muvaffaqiyatli ravishda davom ettirdilar. Ular yaratgan judz muhim biologik qonuniyat-bu
embrion varaqlarining paydo bo`lishidir. Odam va sut emizuvchilarning tuxum hujayralari K. M. B e r 
tomonidan tasvirlangan.

---

O’zbekistonda birinchi gistologiya kafedrasini E.M. Sh l ya x t i n tashkil etdi va unga
boshchilik qildi (1920- 1939). Uzbekistonda va umuman Urta Osiyoda gistologiya
fanining tug`ilishi universitet qoshida meditsina fakulteti ochilishi bilan bog`liqdir. Hozirgi
vaqtga kelib esa Toshkent meditsina institutining gistologiya kafedrasi qoshida yirik
gistologik markaz tashkil etildi. Uzbekiston gistologlarining asosiy ilmiy tematikasi ichki
a’zolardagi turli jarayonlarning morfologik asoslarini o`rganish, hujayralardagi moddalar
transportining va sekret hosil bo`lish protsessining funksional morfologiyasini
o`rganishga bag`ishlangan. Toshkent Davlat meditsina instituti olimlari (O’zbekiston
Fanlar Akademiyasining akademigi K. A. Zufarov, prof. V. M. Gontmaxer, prof. A. Yu. 
Yo`ldoshev va boshqalar) samarali ilmiy tekshirish ishlari olib borib 1987 yili yangi
kashfiyot yaratdilar. Ular dunyoda birinchi marta go`dak bolalarda ichak orqali so`rilgan
oqsil moddalari buyrakda parchalanishini isbotladilar va pediatriya, diyetologiya
fanlarining rivoj topishiga salmoqli hissa qo`shdilar. 

---


Embyologiya
fani zigotadan embryon rivojlanib tug’ulguncha bo’lgan davrda
sodir bo’ladigan biologik jarayonlarni o’rganadi.Embriologiya grekcha embryo -
kurtak .murtak,embrion,logos- fan ,ta’limot degan manolarni anglatdi. Bu fanning
vazifasi organizimlarda sodir boladigan morfologik,fiziologik, biokimyoviy genetik
jarayonlarni o’rganish,taraqqiyotni boshqarish omillari va mexanizimlarini
aniqlashda iborat.
Embryalogiya individual rivojlanish biologiyasining bir tarmog’I hisoblanadi.U ham 
o’z navbatida ikki tarmoqqa ajraladi.
1-Umumiy embryalogiya
2-Xususiy embryalogiya

---

UMUMIY 
EMBRYALOGIYA
SOLISHTIRMA 
EMBRYALOGIYA
EKSPREMENTAL 
EMBRILOGIYA
TASVIRIY 
EMBYALOGIYA
KO’PAYISH 
BIOLOGIYASI
EVALUSIYON 
EMBRYALOGIY
A
BIOKOMYOVIY 
EMBRIOLOGIYA
TRATOLOGIYA
EMBRION

---

Tasviriy embriologiya-
Uqadimdan malum bo’lib embryonning tuzilishini
o’rganadi,ya’ni tasvirlaydi.
Solishtirma embriologiya
–turli sistematik guruhlar embrional rivojlanishini bir-
biriga solishtirib o’rganadi va tegishli umumbiologik
qonunyatlarni yaratadi.
Eksprimental embryalogiya-
embryon rivojlanishini yoki uning malum
davrlarini tajriba yo’li bilan o’rganadi.
Teratologiya embrion-
rivojlanish dvrida sodir boladigan buzulishlarni
o’rganadi.
Biokimyoviy embriologiya
-embrion rivojlanish davrida sodir boladigan
biokimyoviy jarayonlarni o’rganadi.
Evalusion embriologiya
-embrionning kelib chiqishi va evalitsiyasini o’rganadi
Ko’payish biologiyasi-
gametalar hosil bo’lishi,ko’payish ko’payish
mehxanizimi kabi jarayonlarni o’rganadi.

---

XUSUSIY EMRIOLORIYA- ma’lum bir sistematik guruhga mansub hayvonlarningyoki
o’simliklarning embrion rivojlanishini o’rganadi ,odam embriologiyasi, 
sutemizuvchilar embiologiyasi,qushlar embriologiyasi shular jumlasidandir.
Aristotel murtakni o’rganishga birinchi bo’lib kirishdi.u ko’plab hayvonlar embrinini
,jumladan ,tovuq tuxumini har xil davirda ochib ko’rib , toviq embrionining yuragi, 
akula karakatitsa rivojlanishini o’rgandi. Gippokrat embrion tuxumdan birdaniga
hosil bo’ladi db fikr yuritgan . Keyinchalik bu fikr preformizm nazaryasi holida
shakillangan
XVII-XVIII asrlarga kelib hukmron bo’lgan.Bu nazaryaga ko’ra urug’langan tuxum
hujayrada oldindan tayyor holdagi organizm kichiklashtirilgan holda joylashtirilgan
boladi.Tuxum hujayra urug’langandan keyin faqat o’sadi, ya’ni kattalashadi. Bu 
nazayaning XVII-XVIII asrlardagi tarafdorlari A.Levenguk,V.Garvey,Ya.Svammerdan
M.Malpigi,A.Galler va boshqalar.

---

1600-1604 yillrda D.Fabrisiy tovuq va odam embrionini rivojlanishini o’rgandi.
1652-yilda V.Garvey “hamma tiriklik tuxumdan boshlanadi deb aytdi.O’sha vaqtda
R de. Graaf tuxumdonda tuxum haltasini o’rgandi va unda tuxum bo’lishini aytdi. 
Ya. Svammerdam XVIIasrlarda baqa tuxumini rivojlanishini o’rgandi, birinchi marta
hashorotlar metamarfozini kuzatdi.
1677-yilda student L Gamm va A.Levenguk o’zlari mikrasikop yaratib,sut
emizuvchilar spermazoidini ko’rsatdi.
1672-yilda M.Malpigi tovuq embionini rivojlanishini o’rgandi.
1688-yilda F.Redi tiriklik o’z- o’zidan paydo bo’la olmasligini isbotlab berdi.
Embriologiya fanining rivojlanishiga K.F.Volf katta hissa qo’shgan. U zamonaviy
embriologiyaning asoschisidir.U tovuq embrionida ovqat hazm qilish va nerv
sistemasi rivojlanishini o’rgandi.

---

K.M.Ber ilmiy embriologiyaning asoschisidir.U 1827-yilda birinchi marta odam va
sut emizuvchilar tuxum hujayrasining tuzilishini o’rgandi.Ungacha graaf pufakchasi
tuxum hujayra deb hisoblangan.
U embrion varaqlari nazaryasini boyitdi.Birinchi bo’lib ko’plab hayvonlar embrionini
o’rganib ,embriologiyaning solishtirma usulini kashf qildi va “embrionning
o’xshashlik” qonunini yaratdi.
O.A Kovalevskiy kovakichlilar, hashorotlar,xordalilar lichinka xordalilarning 70 dan
ortiq turini ebrion rivojlanishini o’rgandi .Lichinka xordalilarning embrional
rivojlanishida xorda borligini aniqlab ularni xordalilarga kiritdi.. Kovalevskiy ishlari
tufayli hayvonlarni embrion rivojlanish davrida bir-biriga o’xshashligi aniqlandi.U
evalusiyon embriologiyaga asos soldi. U embrion varoqlari nazaryasiga asos soldi. 
I.I.Mechnikov ko’proq parazit hayvonlar embrion rivojlanishini o’rgandi.U
hashorotlarda ham embrion varoqlari borligini aniqlandi.
I.I Mechnikov , A.O Kvoleviskiy,V.V Zeleniskiy,V.M Shimkeevich ishlari tufayli
solishtirma va evolyusion embriologiya fanlar yaratildi.

---

XIX asrning oxirlarda embrional rivojlanish bosqichini o’rganish uchun
eksprimental usul qo’llanila boshladi.Shundan so’ng embriologiya ikki yo’nalishda
taraqqiy eta boshladi.
1- Solishtirma-morfologik embriologiya.
2-Ekisprimental embriologiya.
XX asirning 60- yillariga kelib rivojlanish jarayonini o’rganish uchun ekaprimental
embrioloiya ,sitologiya ,genetika,fiziko-kimyoviy yo’nalishlar sintezi tufayli
individual,rivojlanish biologiyasi fani mustaqil
soha sifatida paydo boldi.
Hozirgi zamon embriologiya faning asosiy vazifasi embrionni evolyusion nazarya
asosida o’rganish va tegishli hulosalar chiqarishdir.

---

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT.

---

Document Outline

• D:\Ravshan aka\Ravshan aka\Гистология ва эмбриология+\1 мавзу\1.pptx