Mavzu: genlarnnng komplementar, epistatik va polimer ta’siri

Noallel genlarning o’zaro nokumulyativ polimeriya ta’siri.
Kumulyativ effektga ega polimer genlardan tashqari, nokumulyativ effektga ega bo’lgan polimer genlar ham mavjud. Bunday genlarning faoliyatiga misol qilib, achambiti (Capsella bursa pastoris) o’simligida qo’zoq mevasi shaklining irsiylanishini ko’rsatish mumkin. Bu o’simlikning qo’zoq mevalari uchburchak va tuxumsimon shaklda bo’ladi. Agarda qo’zoq mevalari uchburchak shaklda bo’lgan achambitining bir irqini, mevasining shakli tuxumsimon bo’lgan boshqa irqi bilan chatishtirilsa, birinchi avlodda olingan barcha duragaylarning mevasi uchburchak shaklda bo’ladi.
F₁ duragaylarini o’zaro chatishtirib, ikkinchi avlod duragaylarida bu belgining irsiylanishini tahlil qilsak, u holda, F₂ da ikkita fenotipik sinf hosil bo’ladi: 1516 qism uchburchak mevali o’simliklar va 116 qism tuxumsimon mevali o’simliklar .
Olingan dalillar ota-ona o’simliklarning ikkita noallel genlar bo’yicha farqlanishini ko’rsatadi:

R		♀ uchburchak mevali					♂ tuxumsimon mevali
		A1A1A2A2				x	a1a1a2a2
G		A1A2					a1a2
F1		uchburchak mevali
		A1a1A2a2
R		♀ uchburchak mevali						♂ uchburchak mevali
		A1a1A2a2			x			A1a1A2a2
G		A1A2, A1a2, a1A2, a1a2						A1A2, A1a2, a1A2, a1a2
1.	A1A1A2A2=1			15 uchburchak mevali o’simliklar
2.	A1A1A2a2=2
3.	A1a1A2A2=2
4.	A1a1A2a2=4
5.	A1A1a2a2=1
6.	a1a1A2A2=1
7.	A1a1a2a2=2
8.	a1a1A2a2=2
9.	a1a1a2a2=1			1 tuxumsimon mevali o’simliklar

SHunday qilib, har ikki genning retsessiv allellariga ega (a₁a₁a₂a₂) o’simliklarning qo’zoq mevalari tuxumsimon shaklda ekan. Genotipda dominant allelning bo’lishi tufayli meva uchburchak shaklda bo’ladi. Xarakterli tomoni shundaki, uchburchak shaklning rivojlanishi dominant allellarning soniga bog’liq emas. Genotipda 1 ta dominant yoki 2 ta dominant, yoxud 4 ta dominant allel ishtirok etsa ham, uchburchak shakl rivojlanadi. Bu holat polimer genlarning nokumulyativ effektidir.

Tovuqlar oyoqlaridagi patning “bor-yo’qliligi” belgisi ham xuddi shu tarzda irsiylanadi. Oyoqlari patli va oyoqlari patsiz bo’lgan tovuq zotlari o’zaro chatishtirilganda, birinchi avlodda (F₁) olingan jo’jalar barchasining oyoqlari patli bo’lgan .
F₁ da voyaga yetgan xo’roz va tovuqlarni o’zaro chatishtirib olingan F₂ individlarida o’rganilayotgan belgi bo’yicha ajralish kuzatilib 15/16 qism oyoqlari patli va 1/16 qism oyoqlari patsiz parrandalar olingan.
F₂ da olingan natija boshlang’ich tovuq va xo’rozlarning ikki juft genlar bilan farqlanishini ko’rsatadi. SHunga ko’ra, oyoqlari patsiz tovuqlarning genotipini a₁a₁a₂a₂ deb, oyoqlari patli bo’lgan xo’rozlarning genotipini A₁A₁A₂A₂ deb olamiz. F₁ da olingan parrandalarning genotipi A₁a₁A₂a₂. F₂ da esa genotip va fenotip bo’yicha quyidagicha ajralish kuzatiladi:

R	♀ oyoqlari patsiz				♂ oyoqlari patli
	a1a1a2a2			x	A1A1A2A2
G	a1a2				A1A2
F1	oyoqlari patli
	A1a1A2a2
R	♀ oyoqlari patli					♂ oyoqlari patli
G	A1a1A2a2		x				A1a1A2a2
	A1A2, A1a2, a1A2, a1a2						A1A2, A1a2, a1A2, a1a2

F₂

Genotipik sinflar				Fenotipik sinflar
№	Genotip	Takrorlanish soni	Fenotipik radikal	Fenotip	Nisbat
1.	A1A1A2A2	1	A1^_A2^_	oyoqlari patli parrandalar	15
2.	A1A1A2a2	2
3.	A1a1A2A2	2
4.	A1a1A2a2	4
5.	A1A1a2a2	1	A1^_a2a2
6.	A1a1a2a2	2
7.	a1a1A2A2	1	a1a1A2^_
8.	a1a1A2a2	2
9.	a1a1a2a2	1	a1a1a2a2	oyoqlari patsiz parrandalar	1

Parrandalar oyoqlarining patli bo’lishligi genotipda bo’ladigan dominant allellarning soniga bog’liq emas. Bitta dominant allel (A₁a₁a₂a₂) ham, to’rtta dominant allel (A₁A₁A₂A₂) ham bir xil fenotipni – oyoqlarning patli bo’lishligini ta’min etadi.
SHunday qilib, noallel genlar o’zaro ta’sirining komplementar, epistaz va polimeriya tiplarini ko’rib o’tdik. Ularning barchasi Mendelь tomonidan diduragay chatishtirish uchun belgilangan fenotip bo’yicha (9:3:3:1) ajralishning klassik formulasining ko’rinishini o’zgartiradi. Keltirilgan fenotip bo’yicha barcha ajralishning tiplari 9:3:3:1 kabi qonu-niy hisoblanib, ajralish genetik mexanizmining buzilishining oqibati bo’lmay, balki individual rivojlanishda genlar o’zaro ta’sirining natijasi hisoblanadi.