Mavzu: Gap. Gap haqida umumiy ma`lumot
Download 88,29 Kb.
|
MAVZU: Gap. Gap haqida umumiy ma`lumot MAQSAD: Kurs tinglovchilarini gap haqida umumiy ma’lumot haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishlari ko‘zda tutiladi. KUTILADIGAN NATIJA: Kurs tinglovchilarini gap haqida umumiy ma’lumot haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishlari kerak. Zarur jihozlar: gazeta, jurnal,yangi adabiyotlar , plakat va videoproyektor mavzuning texnologik xaritasi
Nazariy mashg‘ulotning borishi: 1-bosqich: O‘qituvchi mavzuni tanishtiradi. Mashg‘ulotga zarur bo‘lgan jihozlar bilan ta’minlash 2-bosqich: Tinglovchilarning mavzuga oid bilimlari va ehtyojlarini aniqlash maqsadida og‘zaki savol-javob o‘tkaziladi: 1. Gap deb nimaga aytiladi ? Gapning asosiy belgilari nimadan iborat ? 2. Gap maqsadga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi ? 3. Darak gap qanday bo‘ladi ? Misollarda izohlang 3-босқич. Mavzuni reja asosida yoritish: Slaydlar yordamida kichik ma’ruza., o‘quvchilarning nutqini o‘stirishning eng muhim vazifalardan biri ekanligi. Pedagog faoliyati birinchi navbatda shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratligi, uning bilim va malakalarini vatan ravnaqi va taraqqiyoti uchun yo‘naltirishga qaratilishi. 4-bosqich: MustahkamlashKurs tinglovcilariga gap haqida umumiy ma’lumot berishda interfaol o‘yinlardan foydalaniladi. Guruhlarda ishlash. 5-bosqich: Savol – javob asosida o‘qituvchining mavzuni mustahkamlash bo‘yicha xulosasi bayon qilinadi 6-bosqich: mavzuni mustahkamlash uchun mustaqil test ishlaydilar. O‘qituvchi mashg‘ulot yakunida umumiy xulosalar bildiradi va adabiyotlar tavsiya qiladi. Bizga ma`lumki , til kishilar orasida eng muhim aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi . Tilda fikr ifodalash , bayon qilish va anglashda esa gapdan foydalaniladi . Demak , gap , avvalo , so‘zlovchi uchun fikr ifodalash , bayon qilish , tinglovchi uchun esa fikr anglash vositasidir . Shuning uchun ham gap muomala vositasining eng kichik birligi deyiladi . Gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni , so‘roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir . Gap so‘z birikmasidan kesim va ega yoki faqat kesim bo‘laklarga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi . So‘z birikmasi tushuncha , gap fikr ifodalaydi . Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi ifodalanadi . Bu fikriy mundarija fe`l - kesimning mayl va zamon ma`nolari bilan bog‘liq bo‘ladi . Masalan , Bolalar ishlayaptilar . Ozoda rasm chizmoqda gaplari ish-harakatning hozirgi zamonda bo‘layotganidan darak bersa , Bolalar ishladi . Ozoda rasm chizdi gaplari esa ish-harakatning o‘tgan zamonda bo‘lganidan darak beradi . Siz dalaga borasizmi ? Sen hikoyani o‘qidingmi ? gaplari o‘tgan zamonda bo‘lgan ish-harakat haqida so‘roqni bildiradi . Siz she`rni o‘qing . Siz shu ishni bajarib qo‘ysangiz gaplari esa buyruq – istak ma`nosiga ega . Gap tarkibidagi so‘zlar ham ma`no tomondan , ham grammatik tomondan o‘zaro bog‘lanadi . Biz morfologiya bo‘limida o‘rgangan kelishik , egalik , son , zamon va shaxs-son qo‘shimchalari , shuningdek , ko‘makchi va bog‘lovchilar sintaksisda so‘zlarni o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiladi . Ayrim hollarda gapdagi so‘zlar tartib va ohang yordamida ham bog‘lanadi . M: Oq paxtalar ochildi . Havo sovuq . Ular tez yurdi . Har bir gap biror maqsadni – mazmunni ifodalaydi . Og‘zaki nutqda ana shu mazmunga mos keladigan tugal ohang bo‘ladi . Ohang ayni bir vaqtda gaplarni bir-biridan ajratib turadi . Ohang gap uchun eng muhim belgidir . Ayrim so‘z ( Kuz . Tong .) yoki so‘z birikmalarini tugallik ohangi bilan aytsak , gap yuzaga keladi va biror fikr – maqsad anglashiladi : Ko‘m-ko‘k dala . G‘arbiy chegaralardan biri . Ayni bir sodda gapning ohangini o‘zgartirish orqali ba`zan uch xil mazmun ifodalash mumkin : Buvijonim keldilar . - Buvijonim keldilar ! – Buvijonim keldilar ? Yozma nutqda ana shu ohangga qarab har bir gap oxiriga yo nuqta , yo undov yoki so‘roq belgisi qo‘yiladi .M : Qor yog‘yapti . – Qor yog‘yapti ! - Qor yog‘yapti ? Gaplar o‘zining bir qator xususiyatlaridan kelib chiqqan holda bir qancha turlarga bo‘linadi . Gapning bo‘laklarga ajratilishi Gap bo‘laklari tushunchasi birdan ortiq so‘zdan tashkil topgan gaplarga tadbiq qilinadi . Yolg‘iz bir so‘zdan iborat bo‘lgan gaplarda , xususan , so‘z gap ( Ha .Yo‘q . Aslo . Ura ! ) va atov gaplarda ( Bahor . O‘rmon . ) gapning bo‘laklari to‘g‘risida so‘zlash mumkin emas . Gapda so‘zlar o‘zaro grammatik munosabatga kirishib , gap bo‘laklarini hosil qiladi . Gap bo‘laklari vazifasini esa mustaqil so‘zlargina bajaradi . M`alumki , gapda so‘zlar bir-biri bilan teng va tobe aloqaga kirishishi mumkin . Gapni bo‘laklarga ajratishda so‘zlarning tobe aloqaga kirishishi asosiy mezon sanaladi . Teng aloqa gapning bo‘laklarini belgilashda asosga olinmaydi . Har bir gap bo‘lagi boshqa gap bo‘laklari bilan bo‘lgan grammatik munosabatiga ko‘ra belgilanadi , ya`ni har bir gap bo‘lagi o‘zi munosabatga kirishgan so‘z bilan ma`lum sintaktik aloqada bo‘ladi . Masalan , Dildora kechagi uchrashuv haqida zavqlanib gapirdi gapida quyidagi gap bo‘laklari mavjud :
Gapdagi so‘zlar esa quyidagicha sintaktik aloqaga kirishgan : 1) Dildora gapirdi ; 2) zavqlanib gapirdi ; 3) uchrashuv haqida gapirdi ; 4) kechagi uchrashuv Demak , gap bo‘laklarining turi ,odatda , bir-biriga nisbat berib tayinlanadi .Chunonchi, ega kesimga , kesim egaga , to‘ldiruvchi to‘ldirilmishga , aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan tayinlanadi . Nisbat beriluvchi so‘z bo‘lmas ekan , u yoki bu bo‘lak haqida gap bo‘lishi mumkin emas . Gap bo‘laklari 5 ta : kesim , ega , to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchi . Kesim gapning asosini tashkil qiluvchi markazdir . Ega kesimga ergashib , kesimda ifodalangan ish-harakatning bajaruvchisini ko‘rsatadi . Bular gapning bosh bo‘laklari sanaladi . To‘ldiruvchi , aniqlovchi , hol kabi bo‘laklar esa ega yoki kesimga ergashib kelib , ularni to‘ldiradi, aniqlaydi yoki izohlaydi . Shuning uchun ular gapning ikkinchi darajali bo‘laklari deyiladi . Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Gap deb nimaga aytiladi ? Gapning asosiy belgilari nimadan iborat ? 2. Gap maqsadga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi ? 3. Darak gap qanday bo‘ladi ? Misollarda izohlang . 4. So‘roq gap va unga xos asosiy xususiyatlar nimalardan iborat . Sof va ritorik so‘roqni tushuntirib bering . 5. Buyruq gap deb nimaga aytiladi ? Istak gap qanday yuzaga keladi ? 6. Undov gap deb nimaga aytiladi . 7. Tasdiq va inkor gaplarni misollarda izohlang . 8. Gap tuzilishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi . 9. Sodda va qo‘shma gapga misollar keltiring . 10.Sodda yig‘iq va sodda yoyiq gaplar qanday bo‘ladi ? Test savollari: Shuni bilginki, yaxshi ishlov berilmagan yerdan yaxshi hosil unmaydi. Gapni tarkibidagi ergash gapni bosh gapga bog‘lovchi vositani aniqlang? A) teng bog‘lovchi B) ko‘makchi S) yuklama D) shart mayli qo‘shimchasi Qismlari teng bog‘lovchilar yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar qanday qo‘shma gaplar deyiladi? A) ergashgan qo‘shma gap B) bog‘langan qo‘shma gap S) bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) murakkab qo‘shma gap
A) bog‘langan qo‘shma gap B) ergashgan qo‘shma gap S) bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) murakkab qo‘shma gap
A) payt ma’nosini B) shart ma’nosi S) o‘rin ma’nosi D) sabab ma’nosi
A) ergashtiruvchi bog‘lovchi B) teng bog‘lovchilar S) ohang yordamida D) javoblar to‘g‘ri
A) qo‘shma gap B) bir necha ergash gapli murakkab qo‘shma gap S) bir necha bosh gapli murakkab qo‘shma gap D) qismlari uyushgan qo‘shma gap
A) 1 B) 2 S) 3 D) 4
A) 2
B) 3 S) 4
D) 5 Matndagi tinish belgilaridan keyin qanday bog‘lovchi vositalarni qo‘llash mumkin? Aqling bo‘lsa, biron narsani o‘rgan, . . . . o‘quvsiz aql ko‘ylaksiz tana, yoinki beqiyofa odamdir, . . . . ilmni aqlning yuzb deyishadi-ku. A) shuning uchun, go‘yo B) yoki, balki S) chunki, axir D) lekin, xatto Qaysi qatorda qo‘shma gap berilmagan? A) Ilm inson ro‘zin ochar, qulog‘in ochar, fan miyaga idrok bilan yorug‘lik sochar B) Bilim o‘z sohibini qashshoq qilmaydigan bitmas-tuiganmas boylikdir, o‘g‘ri va qalloblar uni hech o‘g‘irlab ololmaydilar. S) Inson tanasidagi sog‘lom aql, eng kichik vujudda jamumjam bo‘lgan beqiyos buyuklikdir D) Aql bu – yolqinlanuvchi oyna, nur taratadi-yu, o‘zi muzdek qolaveradi.
MAQSAD: Kurs tinglovcilariga kesim va uning turlari haqida chuqur ma’lumot berish ko‘zda tutiladi . KUTILADIGAN NATIJA: Kurs tinglovcilariga kesim va uning turlari haqida chuqur ma’lumot olishlari kerak. Zarur jihozlar: gazeta, jurnal,yangi adabiyotlar , plakat va videoproyektor mavzuning texnologik xaritasi
Nazariy mashg‘ulotning borishi: 1-bosqich: O‘qituvchi mavzuni tanishtiradi. Mashg‘ulotga zarur bo‘lgan jihozlar bilan ta’minlash 2-bosqich: Tinglovchilarning mavzuga oid bilimlari va ehtyojlarini aniqlash maqsadida og‘zaki savol-javob o‘tkaziladi/ 3-босқич. Mavzuni reja asosida yoritish: Slaydlar yordamida kichik ma’ruza., o‘quvchilarning nutqini o‘stirishning eng muhim vazifalardan biri ekanligi. Pedagog faoliyati birinchi navbatda shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratligi, uning bilim va malakalarini vatan ravnaqi va taraqqiyoti uchun yo‘naltirishga qaratilishi. Kesim va uning ifodalanishi Kesimning turlari Fe’l kesim va ot kesim Sodda kesim va murakkab kesim 4-bosqich: Mustahkamlash: Kurs tinglovcilariga kesim va uning turlari haqida chuqur ma’lumot berishda interfaol o‘yinlar va zamonaviy o‘qitish metodlardan foydalaniladi. Guruhlarda ishlash. 5-bosqich: Savol – javob asosida o‘qituvchining mavzuni mustahkamlash bo‘yicha xulosasi bayon qilinadi 6-bosqich: O‘qituvchi mashg‘ulot yakunida umumiy xulosalar bildiradi va adabiyotlar tavsiya qiladi. Kesim va uning ifodalanishi Eski darsliklarda : “ Ega haqidagi xabarni bildirib , unga grammatik tobe bo‘lgan bo‘lak kesim deyiladi “ ,-deyilgan . Aslida , kesim gap markazi bo‘lib , u tasdiq-inkor , zamon , mayl , shaxs-son ma`nolarini ifodalab keladi , hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo‘laklarini o‘z atrofida birlashtiradi . Gapni yuzaga keltirish , fikrni ifodalash jihatdan kesimning gapdagi ahamiyati juda katta . U hukmni ifodalovchi , gaplikning asosiy belgilarini ko‘rsatuvchi eng muhim bo‘lakdir . Gapda ega ham , ikkinchi darajali bo‘laklar ham (to‘ldiruvchi , hol , aniqlovchi ) bevosita yoki bilvosita kesimga bog‘lanadi . Ega , to‘ldiruvchi , hol kesimga bevosita , ya`ni to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanadi . M : Dehqonning gaplari Luqmonga qattiq ta`sir qildi . 1) gaplari (ega ) ta`sir qildi 2) qattiq (hol ) ta`sir qildi 3) dehqonning (aniqlovchi) gaplari 4) Luqmonga (to‘ldiruvchi ) ta`sir qildi Kesim nima qildi ? nima qilyapti ? nima qiladi ? nima ? kim? nechanchi ? qanday ? nechta ? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi . M: Dehqonlar dalada ishlayapti . - nima qilyapti ? Mashina joyidan qo‘zg‘aldi .- ( nima qildi ? ) , Otam – shifokor . – kim ? Hayot go‘zal .- qanday ? 66 Kesim qaysi turkum so‘zlari bilan ifodalanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi : 1) ot kesim ; 2) fe`l kesim . Kesim tuzilishiga ko‘ra ham ikki xil : sodda kesim va murakkab kesim . Kesimning turlari Tuzilishiga ko‘ra Ifodalanishiga ko‘ra sodda kesim murakkab kesim ot kesim fe`l kesim sodda ot-kesim sodda fe`l -kesim murakkab ot-kesim murakkab fe`l -kesim Fe`l kesim va ot kesim Fe`l kesim - fe`l va uning sifatdosh , ravishdosh formalari bilan ifodalangan kesim . Fe`l-kesim quyidagi ko‘rinishlarga ega : a) sof fe`l kesimlar : Gullar ochildi . Atrof yashnadi . Bolalar o‘ynayapti; b) ravishdosh bilan ifodalangan kesim : Motor gurillab , mashina oldinga intildi ; d) sifatdosh bilan ifodalangan kesim : It xurar – karvon o‘tar . Gullar ochilgan .
bilan ifodalangan kesim . Ot –kesimlar quyidagicha ifodalanadi : a) ot bilan : Onam – o‘qituvchi . Bular o‘quvchi . Men sening o‘g‘lingman . Oyoq yugurgisi - oshga , til yugurgisi – boshga . b) sifat bilan : Atrof charag‘on . Tabiat go‘zal . Usti yaltiroq , ichi qaltiroq . d) son bilan : Birniki mingga , mingniki tumanga .U sinfda birinchi .Hammasi o‘nta . e) olmosh bilan : Sen kimsan ? Istagim – shu . Aybdor sizsiz . f) ravish bilan : Ishchi kuchi ozmi ? Talabgorlar ko‘p . g) modal so‘z bilan : Issiq ovqat bormi ? Bularning insofi yo‘q . Kitob menga kerak . h) harakat nomi bilan : Maqsadim – o‘qish . Yashamoq –kurashmoq . i) undov va taqlid so‘zlar bilan : Orqada qolganlarning holiga voy . Yaprpqlar
Kesimlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi : sodda kesim va murakkab kesim . Sodda kesim – birgina so‘z bilan ifodalangan kesim . M: Mard maydonda bilinar . Paxta va tilladan yurt bezandi . Opam Tinglovchi . Ishlar ko‘p . Havo issiq . Murakkab kesim – ikki va undan ortiq so‘z bilan ifodalangan kesim . M: Odamlar tarqala boshladi . Uchrashuv qiziqarli bo‘ldi . To‘garak mashg‘ulotlari haftada bir marta o‘tadigan bo‘ldi . Bizda odat mana shu edi . Mehnatning noni shirin bo‘ladi . Bu kitobni o‘qib chiqdim . Vazifani puxta bajarish kerak . Esda saqlang . Tarkibida ko‘makchi fe`l va bog‘lamalar (-dir bundan mustasno ) ishtirok etgan kesim murakkab kesim sanaladi . Bog‘lama sodda ot-kesimni murakkab ot-kesimga aylantiradi . M: Sodda ot kesim Murakkab ot kesim Birovni qarg‘ash gunoh . Birovni qarg‘ash gunoh sanaladi . Bugun havo issiq . Bugun havo issiq bo‘ldi . Otasi - shifokor . Otasi shifokor ekan . Biz ham boramiz . Biz ham borishimiz kerak . Foydalanilgan adabiyotlar: Test savollari: Hosilimiz mo‘l bo‘lsa uyimiz donga to‘lsa, turmushimiz bo‘lar farovon. Murakkab qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? A) bir necha bosh gapli murakkab qo‘shma gap. B) qismlari uyushgan murakkab qo‘shma gap S) aralash murakkab qo‘shma gap D) to‘g‘ri javob yo‘q Shuni unutmangki siz kelajagimiz va butun umidimiz sizlardan. Ushbu gap murakkab qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? A) qismlari uyushgan murakkab qo‘shma gap B) aralash murakkab qo‘shma gap S) bog‘lovchisoz qo‘shma gap D) a va b javoblar to‘g‘ri
A) qismlari uyushgan murakkab qo‘shma gap B) bir necha bosh gapli murakkab qo‘shma gap. S) bir necha ergash gapli murakkab qo‘shma gap. D) barcha javoblar to‘g‘ri
A) ergashgan qo‘shma gap B) bog‘langan qo‘shma gap S) bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) murakkab qo‘shma gap
A) Shunday odamlar borki kelajagini oldindan bashorat qila oladi B) Suv keldi cho‘llarda hayot boshlandi S) Ravshanlik tilning asosiy fazilatidir D) Erta eksang, erta o‘rasan
vergul
tire 2 nuqta, nuqtali vergul Javoblar to‘g‘ri
A) 2
B) 3 S) 4
D) 5 Matndagi tinish belgilaridan keyin qanday bog‘lovchi vositalarni qo‘llash mumkin? Aqling bo‘lsa, biron narsani o‘rgan, . . . . o‘quvsiz aql ko‘ylaksiz tana, yoinki beqiyofa odamdir, . . . . ilmni aqlning yuzb deyishadi-ku. A) shuning uchun, go‘yo B) yoki, balki S) chunki, axir D) lekin, xatto Qaysi qatorda qo‘shma gap berilmagan? A) Ilm inson ro‘zin ochar, qulog‘in ochar, fan miyaga idrok bilan yorug‘lik sochar B) Bilim o‘z sohibini qashshoq qilmaydigan bitmas-tuiganmas boylikdir, o‘g‘ri va qalloblar uni hech o‘g‘irlab ololmaydilar. S) Inson tanasidagi sog‘lom aql, eng kichik vujudda jamumjam bo‘lgan beqiyos buyuklikdir D) Aql bu – yolqinlanuvchi oyna, nur taratadi-yu, o‘zi muzdek qolaveradi.
A) bog‘langan qo‘shma gap B) ergashgan qo‘shma gap S) bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) murakkab qo‘shma gap Download 88,29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish