Mavzu: g azlama bilan ishlash darslarini tashkil etish metodikasi Reja

---

Mavzu: G azlama bilan ishlash darslarini tashkil etish metodikasi 
Reja 
1.Gazlama va ip turlari. Gazlamaning xususiyatlari.
2. Gazlamaning sanoatda ishlab chiqarilishi.
3. Gazlama bilan ishlash metodikasi.
4.Gazlamaga ishlov berish (olchash, andoza olish va qirqish) metodikasi.
5.Gazlama bilan ishlashda ish joyini to ‗g ‗ri tashkil qilish talablari 
Gazlama – uzaro perpendikulyar iplar sistemasining urilishidan xosil buladigan 
to‘quvchilik buyumi. Gazlamada uzunasiga etadigan iplar tanda sistemasi eki t a n d a
deyiladi; kundalang etadigan iplar arkok sistemasi eki a r k o k deyiladi. Tanda va arkok 
to‘quv stanogida urilishadi. 
Tandani to‘quvchilikka taerlashda kuyidagi ishlar bajariladi: kalava ip kayta uraladi, 
tandalanadi, oxorlanadi, proborka va boglash (remizkalar va berdoga o‘tkaziladi). Kalava ip 
urash mashinalarida kalavadan bobinaga kayta uraladi. Bunda kalava ipdagi nuksonlar yukoladi 
va ipning uzunligi oshadi. 
Tikuvchilik materiallarining davlat andozasiga (GOST) ko‗ra sinflanishining asosiy
belgisi kilib, uning vazifasi, xamda tolali tarkibi nazarda tutilgan. 
4.3 -7 8 Davlat a ndozasiga ko‗ra ip gazlamalar o‗ zining vazifasi bo‗yicha 
kuyidagilarga bo‗linadi: 
- ichki kiyimlar u chun mo‗ljallangan gazlamalar; 
- choysh ab u chun mo‗ljallangan gazlamalar; 
- osh xonalarda ishlatiladigan gazlamalar; 
- so chik va ro‗mol u chun ishlatiladigan gazlamalar; 
- ko‗ylaklar uchun ishlatiladigan gazlamalar; 
- k o styu m b o p gazlamalar; 
- paltobop gazlamalar; 
- astarbop gazlamalar; 
- kat u ch u n ishlatiladigan gazlamalar; 
- j avo n so zl ikda ishlatiladigan gazlamalar; 
- ko‗rpa va to‗shaklar u chun ishlatiladigan gazlamalar; 
Tolali tarkibi b o‗yicha esa so f paxta tolasidan ishlab chikarilgan, paxta tolasi bilan bosh 
ka tolalar aralashmasidan ishlab chikarilgan, tanda iplar paxta tolasidan olingan kalavalardan,
arkogi esa sun‘iy iplardan ish lab chikarilgan, paxta tolasidan olingan iplarni boshka turdagi
birikkan iplar bilan ishlab chikarilgan gazlamalarga bo‗linadi. 
Bundan tashkari ip gazlamalarning davlat andozasidagi turlaridan biri bo‗l ib , kimyoviy 
tolalarning paxtasimon turini paxta tolasini yigirish u su l i d a olingan kalava iplardan ishlab
chikarilgan gazlamalar x iso bl a na di. 
Xuddi shuning singari zigir tolasidan olinadigan gazlamalar xam
4.4.— 83 davlat andozasiga ko‗ra, ularning vazifasiga karab kuyidagilarga bo‗linadi: 
- osh xonalarda ishlatiluvchi gazlamalar; 
- choyshab uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- sochiklar uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- kiyimlar uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- javonsozlikda ishlatiluvchi gazlamalar; 
- kat sifatida ishlatiluvchi gazlamalar. 
Zigir tolasidan olinuvchi gazlamalarning tolali tarkibi bo‗yicha sinflanishi
kuyidagichadir: 
- sof zigir tolali; 
- zigir tolali; 
- aralash zigir tolali. 

---

Odatda zigir tolasidan olinuvchi gazlamalarning tarkibi 100 foizli, 92 foizli va 30
foizdan kam bo‗lmagan zigir tolali tarkibda bo‗lishi mumkin. Agar gazlamaning tarkibi 100
foiz zigir tolasidan iborat bo‗lgan kalava ipdan ishlab chikarilgan bo‗lsa , u holda bunday 
gazlamalar sof zigir tolali gazlamalar d e b ataladi. Agar, tarkibi 92 foizdan kam bo‗lmagan
zigir tolali kalava ipdan ishlab chikarilgan gazlama bo‗lsa b unday gazlamalar zigir tolali
gazlama deyiladi. 
Tolali tarkibi 30 foizdan kam bo‗lmagan zigir tolalar aralashmasidan ishlab chikarilgan
kalava ipdan olingan gazlamalar yarim zigir tolali gazlamalar d eb ataladi. 
Turmush da ishlatiluvchi choysh apbop, osh xonalarda ishlatiluvchi, sochikbop zigir 
tolali gazlamalarning tarkibida 32 foiz zigir tolasi, 8 foiz paxta va kolgani turli xildagi
kimyoviy tolalardan iborat bo‗ladi. 
Turmush da ishlatiluvchi j un gazlamalar 4 .5 — 83 rakamdagi davlat andozasiga ko‗ra 
sinflarga ajraladi. 
Jun gazlamalarning sinflanishi, ularning vazifasiga ko‗ra 
kuyidagilardir: 
- ko‗ylakbop gazlamalar; 
- kostyu mbop gazlamalar; 
- paltobop gazlamalar; 
- yopingichbop gazlamalar; 
- ro‗mol, sharflar uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- astarbop gazlamalar; 
Tolali tarkibiga asosan esa sof j undan va j un aralashmasidan ishlab chikarilgan
gazlamalarga bo‗linadi. Sof j unli gazlamaning tarkibida 5 foizdan ko‗p bo‗lmagan boshka 
turdagi tolalar (nitron, kapron, lavsan va xokazolar) bo‗lishi mumkin. 
Yarim j unli gazlamalarning tarkibidagi j un tolasn 2 0 foizdan kam bo‗lmasligi kerak. 
4.6 — 85 davlat andozasiga ko‗ra ipak (sh oy i) gazlamalar o‗zining vazifasiga asosan
kuyidagilarga bo‗linadi: 
- ko‗ylak va kostyu mbop gazlamalar; 
- ichki b el b o g uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- erkaklar ko‗ylagi uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- j avonsozlikda ishlatiluvchi gazlamalar; 
- astar uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- tukli gazlamalar; 
- su n‘iy mo‗ynalar; 
- plash va kurtkalar uchun ishlatiluvchi gazlamalar; 
- to‗kimachshshk va attorlik buyu mlari (galstuk, zont, yopnngich va 
xokazolar). 
Ipak (sh o y i ) gazlamalar esa o‗ zin ing xom ashyosi tarkibiga ko‗ra kuyidagilarga 
bo‗linadi: 
- tabiiy ipakdan olingan gazlamalar; 
- tabiiy ipak bilan boshka tolalardan ishlab chikarilgan kalava; iplardan olingan
gazlamalar; 
- su n‘iy ipakdan ishlab chikarilgan gazlamalar; 
- su n‘i y ipak bilan boshka tolalardan ishlab chikarilgan kalava iplardan olingan
gazlamalar; 
- sintetik ipaklardan ishlab chikarilgan gazlamalar; 
- sintetik ipak bilan boshka tolalardan ishlab chikarilgan kalava iplardan olingan
gazlamalar; 
U muman ipak (shoyi) gazlamalar tarkibidagi kaysi bir tola yoki ipning solish tirma
mikdori ko‗p bo‗lsa, b u gazlama o‗sha guruxga tallukli b o‗ladi. 
Kimyoviy tolalardan olingan iplardan ishlab chikariladigan gazlamalar esa
ko‗llaniladigan xom ashyosiga ko‗ra kuyidagi guruxlarga bo‗linadi: 

---

- bir xil tolali tarkibdagi gazlamalar; 
- aralash tolali tarkibdagi gazlamalar - kimyoviy tola bilan paxta tolasi aralashmasidan
ishlab chikarilgan iplardan olingan gazlamalar. 
Bu h o l da kuyidagi shartlar saklanishi zarur, ya‘ni aralashmaning tarkibida paxta 
tolasining solishtirma mikdori 50 foizdan kam bo‗lish ligi kerak. 
YUkorida keltirilganlardan tashkari barcha turdagi gazlamalar uchun kerakli bo‗ l ga n
kator xossalar xam mavj ud. Bunday xossalarga gazlamalarning o‗rilishi (o d d i y , mayda
nakshli, murakkab va yirik nakshli), gazlamani ishlab chikarish uchun ishlatiladigan tanda
va arkok iplarining olinish usuli (o ddiy tarash usu l ida , kayta tarash usulida na apparat
usu l da ishlab chikarilgan iplar). nardochlanishiga ko‗ra (okartirilgai. shpkorip ish.tov
berilgap. cn .in p ia rangli. gul bosilgan, chipor va xokacholar). Gachlamalar uchun b u nda 
y xolda sinflanish nixoyatda kimmatlidir. chunki gazlamalarning yukorida keltirilgan 
xossalariga ko‗ra sinflanishi. ularga ko‗yiladigan talabalarni to‗g‗ri xal etishga garovdir. 
Tikish darslarida beriladigan politexnik bilim bolalarning bilim doiralarini
kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o‘rinni egallovchi hamda
keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va tolali
materiallar ishlab chiqariuvchi tarmoqlari, materiallardan texnika va insonning madaniy
hamda maishiy ehtiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish kabilar bilan boyitadi. 
Amaliy mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar turli asboblar hamda moslamalar, asosan
qaychi, igna va o‘lchov asboblari bilan ishlash malakalarini egallaydilar. Ular bu asbob va 
moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar.
Gazmol bilan ishlaganda mehnat madaniyati, o‘z ishini rejalashtirish hamda tashkil etish
ko‘nikmasi rivojlanadi va takomillashadi. Bolalarning didlari ham jiddiy o‘sadi va 
takomillashadi. Gazmol, ip va boshqa materiallarni bir-biriga moslab tanlash, o‘quvchilarni
ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga muvofiq kelishiga ehtibor berishga 
o‘rgatadi. 
O‘qituvchi o‘quv materiallarini darsda o‘quvchilarni politexnik tahlim bilan qurollantirish
amaliy ishlar bilan birikib ketadigan qilib qurollantiradi. U darsda tahlimni o‘quvchilarning
faolliklarini, aqliy qobiliyatlarini o‘stiradigan metod va usullardan foydalanadi. 
1-sinf o‘quvchilar qo‘yidagi ko‘nikma, bilim va malakalarni egallab olishlari kerak: 
1. Gazmol haqidagi umumiy tushunchalar bilan tanitirish. O‘simlik (paxta, zig‘ir)dan
tayyorlanadigan gazmollar haqida dastlabki mahlumotlar beriladi. Gazmolning tuzilishi,
ulardagi iplarning to‘qilishi haqidagi ilk mahlumotlar beriladi. 
2. Gazmollar asosan nimalarga mo‘ljallanganligi bilan tanishtirish: kiyimkechak, turmush 
narsalarga va shu kabilar. 
3. Ishlatilishi (tikish, yamash, to‘qish iplari) va yo‘g‘on-ingichkaligiga ko‘ra farqlanadigan 
iplar bilan tanishtirish. 
4. Tikish va to‘qishda ishlatiladigan asosiy asboblar hamda moslamalar (nina, qaychi,
angishvona, to‘g‘nog‘ich) va ularni saqlashning asosiy qoidalari bilan tanishtirish.
5. Sanchiluvchan asbob va moslamalarni ishlatganda xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan
tanishtirish. Tikish vaqtida to‘g‘ri o‘tirish qoidalari, gigiena talablari. 
6. Kerakli uzunlikdagi ipni o‘lchash, uni qirqish yo‘llari bilan tanishtirish (ularni tishlab, 
totib uzishga yo‘l qo‘ymaslik), lentani o‘lchash va qirqish. 
7. Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish. 
8. Yug‘on ip va toladan to‘qishga o‘rgatish. 
9. Ninaga ip o‘tkazish, tugun solish, ipni mustaxkamlashni o‘rgatish. 
10. ―Baxya‖, ―chok‖ (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tushuntirish. 
11. Oddiy andazalar tayyorlash. O‘qituvchi chizmasiga muvofiq to‘g‘ri burchak shaklidagi 
andazalar qilish. 
12. Gazlamani andazaga ko‘ra chamalash. 
13. Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish. 

---

14. Gazlamani qalam yoki bo‘r bilan belgilangan to‘g‘ri yoki egri chiziq bo‘ylab qaychida 
qirqishni o‘rgatish. 
15. Gazlamadan narsalar tikishni o‘rgatish. 
16. Tugma qadash usullarini o‘rgatish. 
Bu mashg‘ulotda o‘quvchilar natural ipak va jun tolali materiallarni, to‘qimachilik sanoati 
mahsulotlari bilan tanishadilar. Namuna, rasm, chizma va berilgan o‘lchamlar bo‘yicha andaza
bichish olishni va gazlamaning xususiyatlarini (pishqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni 
o‘rganadilar. 
SAVOLLAR. 
1. Qanday gazlama turlari mavjud. 
2. O‘quvchilar qanday malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari kerak. 
3. Qanday tikish asboblarini bilasiz. 
4. Asboblardan qanday foydalaniladi.