Mavzu: foyda va uning xajmiga ta'sir etuvchi omillar rejalar: kirish. I-bob. Foyda va unga ta'sir etuvchi omillar

I-BOB. FOYDA VA UNGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR

1.1. SOF FOYDA VA UNING O’ZGARISHIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR

Foyda - [korxona], pul daromadlaridan sarflangan barcha [xarajat]lar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablagʻlar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.

Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. foyda pulda ifodalanadi. foyda bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. foyda kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. foyda topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda foyda (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (FqD—W). foyda 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi foyda ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (DqQP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi foydani koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali foydani koʻpaytiradi. Shu sababli foydani koʻp olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda foydaning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, foyda ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi foyda koʻrish mumkin emas. Har qanday firma foydani eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, foyda miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.

foydaning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi va massasidir. foyda normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday foyda koʻrilganini bildiradi va u orqali foyda (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.

foyda koʻrilgan. foyda normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. foyda koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim foyda normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.

foyda massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. foyda massasi qanchalik koʻp boʻlsa, foyda shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar foyda normasi goqori boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp foyda olish mumkin, bordiyu foyda normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib foydani koʻpaytirish mumkin. foyda maksimumlashtirish uchun ham foyda normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. foyda normasini pasayishi hisobidan foyda massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan foydaning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada foyda normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan foyda miqdori qisqarmaydi. Agar foyda normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa foyda massasining ortishi yuz beradi.

Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa foyda turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama foydaga boʻlinadi. Oddiy foyda erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan foydadir. Us t am a foydani firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama foyda oladi. foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad foydadan iborat boʻladi. Normal foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam foyda xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi.

Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal foyda ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy foyda xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu foyda kapital egasiga tegadi. Omad foydasi — bu foydani bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad foydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.

foyda ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda foydaning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. foydaning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, foydadan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan foyda hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.

foyda bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. foydaga intilish resurslarni kerakli sohalar oʻrtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib foyda kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo koʻchib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot oʻsadi.

Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.

Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:

• 
  birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
  

Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar. Tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni i. ch. va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xo’jalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy ko’rsatkichlaridan biri. Foyda pulda ifodalanadi. Foyda bozor daromadi bo’lib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. Foyda kapital, i. ch. omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. Foyda topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini ta’minlaydi. Amaliyotda Foyda (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (FqD—W). foyda 3 omilga bog’liq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi ko’payadi, buning tarkibidagi Foyda ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bog’liq (DqQP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar o’zgarmay qolgan takdirda xarajatlarning pasayishi Foydani ko’paytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bog’liq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali Foydani ko’paytiradi. Shu sababli Foydani ko’p olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda Foydaning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir bo’lib, ularning bozor narxi oshsa, o’zo’zidan va xarajatlardan kati nazar, Foyda ortadi. Narxning foydaga ta’siri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi Foyda ko’rish mumkin emas. Har qanday firma foydani eng ko’p olishga, ya’ni uni maksimumlashtirishga intiladi, Foyda mikdoriga ta’sir etuvchi omillarni ishga soladi.

Foydaning o’z o’lchami bor. Bu uning normasi va massasidir. Foyda normasi (G’») nisbiy ko’rsatkich bo’lib, kapital qanday ishlatilib, qanday Foyda ko’rilganini bildiradi va u orqali Foyda (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.

Foyda ko’rilgan. Foyda normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. Foyda ko’rish tadbirkorlikning maqsadi bo’lganidan har doim Foyda normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.

Foyda massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. Foyda massasi qanchalik ko’p bo’lsa, Foyda shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar Foyda normasi goqori bo’lsa, oz kapital bilan ham ko’p Foyda olish mumkin, bordiyu Foyda normasi past bo’lsa, kapitalni ko’paytirib Foydani ko’paytirish mumkin. Foyda maksimumlashtirish uchun ham Foyda normasi, ham kapital summasi katta bo’lishi zarur. Foyda normasini pasayishi hisobidan Foyda massasi qisqargan chog’da, bu yo’qotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital ko’paytiriladi. Olingan Foydaning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital ko’payadi. Natijada Foyda normasi pasaygan chog’da ham olinadigan Foyda mikdori qisqarmaydi. Agar Foyda normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq ko’paysa Foyda massasining ortishi yuz beradi.

Qaerda hosil bo’lishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va b. foyda turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil bo’lishiga qarab oddiy va ustama Foydaga bo’linadi. Oddiy Foyda erkin — mukammal raqobat sharoitida ko’pchilik tadbirkorlar oladigan Foyda dir. Ustam a foyda ni firmaning monopol mavqei, ya’ni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qo’lida to’planishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, ya’ni narxlarga ta’sir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama Foyda oladi. Foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad Foydadan iborat bo’ladi. Normal Foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng bo’lishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashg’ul bo’lish o’rniga yollanib ishlash ma’qul bo’ladi. Bundam foyda xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga o’tgan taqdirda normal Foyda ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy foyda xarajatlar bilan daromad o’rtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu foyda kapital egasiga tegadi. Omad foyda si — bu foyda ni bozor konyu’yunkturasidagi juz’iy o’zgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaktinchalik oshib, narxlar ko’tarilganda omad foyda si hosil bo’ladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foyda si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.

Foyda ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar to’lanadi. Kapital qarzga olinganda foyda ning bir qismi foiz qarzlarini to’lashga ajratiladi. Foydaning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aktsiyadorlik jamiyati bo’lsa, foyda dan dividend to’lanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan so’ng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan foyda hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik ko’p bo’lsa, firmaning o’z mablag’i hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta bo’ladi. Firmaning o’zida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, ya’ni asosiy va aylanma kapitalga kelib qo’shiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.

Foyda bozor mexanizmidagi muhim iktisodiy vosita hisoblanadi. Foydaga intilish resurslarni kerakli sohalar o’rtasida taqsimlanishiga olib keladi. Kapital talab qisqargani uchun narx pasayib foyda kam olinadigan soxalardan chiqib talab oshgan serfoyda sohalarga doimo ko’chib turadi. Bu bilan kerakli tovarlar va xizmatlar yaratiladi, iktisodiyot o’sadi. Foydaning ko’p bo’lishi mamlakat iqtisodiy salohiyatini va farovoshshgini oshirishga xizmat qiladi.

Korxonalarni moliyaviy-xo’jalik faoliyatini baholovchi barometr - sof foyda miqdoridir. Shu sababli ham sof foyda miqdorini o’rganish va unga ta’sir etuvchi omillarga baho berish korxona samaradorligini oshirishga olib keladi. Har bir xo’jalik sub’ekti o’z faoliyati natijasida sof foydaga erishishni ko’zlaydi. Ushbu ko’rsatkich soliq to’loviga qadar bo’lgan foyda summasidan foydadan soliq va boshqa soliqlar va ajratmalarni chegirish asosida aniqlanadi.