Mavzu: Fonetika va fonologiya; nutq apparati. Ona tilining unlilar va undoshlar tizimi Reja: Fonetika va fonologiya haqida tushuncha

Nizomiy nomidagi TDPU Shahrisabz filiali Pedagogika fakulteti boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 1-kurs BT-104 guruh talabasi Tosheva Sitoraning ona tili fanidan tayyorlagan taqdimoti

Mavzu: Fonetika va fonologiya; nutq apparati. Ona tilining unlilar va undoshlar tizimi

Reja:

1. Fonetika va fonologiya haqida tushuncha.

2. Nutq apparati.

3. Ona tilining unli tovushlar tizimi.

4. Ona tilining undosh tovushlar tizimi.

Fonetika- tilshunoslikning bir bo'limi bo'lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo'lishi, turlari, o'zgarishi, so'z ma'nolarini farqlanishdagi roli, urg'u, intonatsiya nutqining fonetik bo'linishi kabi masalalar o'rganiladi.

Fonetika o'rganish obyektining hajmiga ko'ra 4 turga bo'linadi:

Umumiy fonetika

Xususiy fonetika

Qiyosiy fonetika

Eksperimental fonetika

Fonologiya ,,Tovush haqidagi ta'limot" degan ma'noni anglatadi. ,,Fonologiya aslida tildagi nutq tovushlari tizimi va modellarini tavsiflashdir"-, deb yozadi Jorj Yul

Nutq apparati

Nutq a'zolarining jami nutq apparati deyiladi. Ularga quyidagilar kiradi:

1. Nafas apparati: o'pka, bronxlar, nafas yo'li

2. Bo'g'iz bo'shlig'ida: halqasimon, pardasimon, qalqonsimon, tog'aylar va un paychalari

3. Og'iz bo'shlig'ida: til, tanglay, kichik til, lab va tishlar

4. Burun bo'shlig'i

5. Markaziy asab tizimi

Unli tovushlar

Yuqori tor unlilar: i, u

O'rta keng unlilar: e, o'

Quyi keng unlilar: a, o

Old qator unlilar: i,e,a

Orqa qator unlilar: u,o',o

Lablangan: u,o',o

Lablanmagan: i,e,a

Vokalizm

Undosh tovushlar

Hosil bo'lish o'rniga ko'ra:

1. Lab undoshlari

2. Til undoshlari

3. Bo'g'iz undoshi

Lab undoshlari:

1. Lab-lab undoshlari: b,p,m

2. Lab tish undoshlari: v,f

Til undoshlari:

1. Til oldi: d,j,dj,z,l,n,r,s,t,ch,sh

2. Til o'rta: y

3. Til orqa: k,g,ng

4. Chuqur til orqa: q,g',x

Bo'g'iz undoshi: h

Hosil bo'lish usuliga ko'ra:

1. Portlovchi: b,g,d,dj,k,p,t,ch,q

2. Sirg'aluvchi undoshlar: v,j,z,y,s,f,x,sh,g',h

3. Portlovchi-sirg'aluvchi undoshlar:

a)burun undoshlari: m,n,ng

b)yon undosh: y

c)titroq tovush: r

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra:

1. Sonorlar: m,n,ng,l,r

2. Shovqinli undoshlar: b,v,g,d,j,dj,z,y,k,p,s,t,f,x,ch,sh,q,g',h

Jarangli undoshlar: b,v,g,d,j,dj,z,y,g'

Jarangsiz undoshlar: k,p,t,s,f,x,ch,sh,h

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. M. Hamrayev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G'ulomova, Sh. Yo'ldosheva. Ona tili (darslik). Iqtisodiyot-moliya. Toshkent 2007-yil

2. R. Ikromova,D. Muhamedova, M. Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to'plami (o'quv qo'llanma). TDPU. Toshkent, 2009-yil

3. www.ziyonet.uz

4. www.tdpu.uz