Mavzu: Fonetika va fonologiya. Morfonologiya. Ona tilining vokalizmi (Unli tovushlari). Mavzu rejasi

2-§. Fonetik birliklar va ularning turlari
Fonetik birliklar deganda so`z yoki qo`shimchalarning shakliy tomonini hosil qiladigan va ularning ma’nolarini farqlash, chegaralash vazifalarini bajariladigan birliklar tushuniladi. Bunday birlikalar so`z va qo`shimchalarning qaysi tomoni (shakl va mazmun) uchun muhimligi jihatidan ikki guruhga bo`linadi: 1. Segment (ingl. qism, bo`lak¹) birliklar so`z yoki qo`shimchalar tarkibida birin-ketin kelib, o`zaro ulanadigan birliklardir. Bularga nutq tovushlari va bo`g`in kiradi. 2. Ustsegment (supersegment) birliklar qo`simcha, so`z, jumla, gap yoki matnning mazmun tomoniga aloqador birliklardir. Bu guruhga urg`u, ohang (intonatsiya), to`xtam (pauza) kiradi.
Quyida shu birliklar bilan batafsil tanishamiz.
3-§. Nutq apparati
Avvalo, nutq tovushlarining anatomik-fiziologik tomonini ko`rib chiqamiz. Bunda nutq tovushlarining hosil bo`lishida ishtirok etadigan nutq a’zolari bilan tanishamiz. Bunday nutq a’zolarining jami nutq apparati deb yuritiladi.
Nutq apparatiga quyidagilar kiradi:
1. Nafas appa rati: o‘pka, bronxlar (bir juft), nafas yo‘li (traxeya).
2. Bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar hamda un paychalari joylashgan.
3. Og‘iz bo‘shlig‘ida til, tanglay (qattiq va yumshoq), kichik til, lab va tishlar joylashgan .
4. Burun bo‘shlig‘i.
5. Markaziy asab tizimi.
Nutq a’zolarining jami nutq apparati deyiladi. Endi har bir nutq a’zosining vazifasi xususida to‘xtalib o‘tamiz.
1-rasm². Nafas apparati:
1 – qalqonsimon tog`ay; 2 – uzuksimon tog`ay; 3 – kekirdak(traxeya); 4 – bronxlar; 5 – bronxlarning ichki tarmoqlari; 6 – o`pkaning tepa qismi; 7 – o`pkaning tag (ost) qismi .

.
2 -rasm. Bo`g`iz(hiqildoq):

A – bo`g`izning old tomoni: 1 – qalqonsimon tog`ay; 2 – uzuksimon tog`ay; 3 – til osti suyagi; 4 – qalqonsimon tog`ayni til osti suyagiga ulab turuvchi pay; 5 – uzuksimon tog`ayni qalqonsimon tog`ay orasidagi pay; 6 – kekirdak(traxeya).
B - bo`g`izning orqa tomoni: qalqonsimon tog`ay; 2 – uzuksimon tog`ay; 3 - qalqonsimon tog`ayning yuqori shoxlari; 4 - qalqonsimon tog`aynini quyi shoxlari; 5 – cho`michsimon tog`aylar; 6 – bo`g`iz qopqog`I; 7 – traxeyaning pardasimon (orqa) qismi.