Mavzu: fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish

Adiabatik jarayon. Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Karno sikli.

• 
  Atrof-muhit bilan issiqlik miqdori almashmasdan ro‘y beradigan jarayonga adiabatik jarayon deyiladi.
  

Adiabatik jarayonga tez ro‘y beradigan jarayon misol bo‘ladi. Misol uchun gaz tez siqilganda bajarilgan ish uning temperaturasining, ya’ni ichki energiyasining ortishiga olib keladi. Temperatura ortishi natijasida atrofga issiqlik miqdori tarqalishi uchun esa ma’lum vaqt kerak. Shuning uchun ham Q=0. Ichki yonish dvigatelida yonilg‘i aralashmasining yonishi adiabatik jarayonga misol bo‘ladi.

Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

+A=0 yoki A = (2.2.3)

ya’ni adiabatik jarayonda ish ichki energiyaning o‘zgarishi hisobiga bajariladi.

Issiqlik mashinasi deb, yoqilg‘ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashinalarga aytiladi.

Issiqlik mashinasining ish prinsipi 2.2.1-rasmda ko‘rsatilgan.

Issiqlik mashinasining ish prinsipi 2.2.1-rasm

Bir siklda T temperaturali isitkichdan Q₁ issiqlik miqdori olinib, T₂ temperaturali sovitkichga Q₂ issiqlik miqdori qaytariladi va

A = miqdordagi ish bajariladi. 2.2.2-rasmda issiqlik mashinasining tuzilishi ko‘rsatilgan. Har qanday dvigatel uchta qismdan iborat: ishchi modda (gaz yoki bug‘), isitkich va sovitkich. Isitkichdan issiqlik miqdori olgan ishchi modda kengayib ish bajaradi. Yoqilg‘ining yonishi natijasida isitkichning temperaturasi T o‘zgarmas bo‘lib qoladi.

Siqilishda ishchi modda issiqlik miqdorini T₂ temperaturali sovitkichga uzatadi. Issiqlik dvigateli siklik ravishda ishlashi kerak.

Aylanma jarayon yoki sikl deb sistema bir qancha holatlardan o‘tib, dastlabki holatiga qaytadigan jarayonga aytiladi (2.3-rasm). Soat strelkasi aylanishi bo‘ylab ro‘y beradigan jarayon (gaz oldin kengayib, keyin siqiladi) to‘g‘ri sikl, soat strelkasi aylanishiga teskari yo‘nalishda (gaz oldin siqilib, keyin kengayadi) ro‘y beradigan jarayon esa teskari sikl deyiladi. Issiqlik mashinalari to‘g‘ri sikl, sovitkichlar esa teskari sikl asosida ishlaydi. Sikl tugaganda ishchi modda o‘zining dastlabki holatiga qaytadi, ya’ni uning ichki energiyasi boshlang‘ich qiymatiga ega bo‘ladi.