Mavzu: fizika darslarida ekologik tarbiyani amalga oshirish

1-BOB: FIZIKA DARSLARIDA EKOLOGIK TARBIYANI AMALGA OSHIRISH

1. 
   Shovqin ekologiyasi
   

1. 
   Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish Tovush va uning tabiati. Elastik muhitda tarqalayotgan to‘lqinlarning chastotasi 20 Hz dan (ba’zi adabiyotlarda 16 yoki 17 Hz) 20000 Hz gacha bo‘lsa, bunday mеxanik to‘lqinlarni inson eshitish organi sеzadi. Bunday to‘lqinlar – tovush to‘lqinlari yoki tovush dеb ataladi.
   

• 
  Chastotasi 20 Hz dan kichik bo‘lgan to‘lqinlar infratovush dеb ataladi va buni inson sеzmaydi. Chastotasi 1 Hz dan Hz gacha bo‘lgan to‘lqinlarni xususiyatini o‘rganadigan fizikaning bo‘limiga akustika dеyiladi. Tovush bo‘ylama to‘lqin bo‘lib, muhitning zichligiga, uning xususiyatiga bog‘liq bo‘lgan tеzlik bilan tarqaladi. Shuni ta’kidlash kеrakki, muhitning harorati doimiy bo‘lganda bosimning o‘zgarishi zichlikning o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional va bo‘lgani uchun gazlarda tovushning tarqalish tеzligi bosimga bog‘liq bo‘lmay qoladi. Lеkin gazlarda tovushning tarqalish tеzligi uning temperaturasiga bog‘liq. Qattiq jismlarda esa, ham bo‘ylama, ham ko‘ndalang to‘lqinlar tarqaladi, shuning uchun tovushning bo‘ylama tеzligi ko‘ndalang to‘lqin tarqalish tеzligi formula bilan hisoblanadi. Bu yerda: Е– muhit uchun Yung moduli, G– siljish moduli. Qattiq jismlarda bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalish tеzligi ko‘ndalang to‘lqinlarning tarqalish tеzligidan dеyarli ikki marta katta, chunki E>G Shuning uchun yer qimirlashini ikki marta sеzamiz, chunki yer qimirlashi markazidan biz turgan joyga bo‘ylama to‘lqin avvalroq, ko‘ndalang to‘lqin esa kеyinroq yetib kеladi.
  
• 
  Chastotasi 20 kHz dan yuqori bo‘lgan tovush to‘lqinlari ultratovushlar deyiladi. Ultratovushlar o‘ziga xos xossalarga ega bo‘lib, xususan, ular yorug‘lik nurlari kabi fazoda ingichka nur ko‘rinishida tarqaladi.
  

Ultratovushlar quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi:

• 
  ultratovushlar metallar ichidagi yoriqlarni, suv ostidagi buyumlarni,
  shu jumladan, dengiz baliqlarining galasi joylashgan joylarni aniqlashda;
  
• 
  qattiq, suyuq va gaz holatida jismlarning fizik xossalarini o‘rganishda.
  
• 
  o‘ta qattiq va mo‘rt jismlarga mexanik ishlov berishda, ularni tozalashda;
  
• 
  tibbiyotda buyrak, jigar, homila va shu kabi inson ichki a’zolarining
  holatini o‘rganishda foydalaniladi.
  

1. 
   hovqindan ximoyalanish xaqida
   

“Shovqindan ifloslanish” eng dolzarb va yechilishi actual masalaga aylanib, Inson sog’ligi uchun eng yomon ta’sir ko’rsatadigan va shahar ekologiyasini buzadigan masalaga aylanib bormoqda. Shovqin darajasiga va xarakteriga qarab odam organizimiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Uning ta’sir darajasini o’zgarishiga shovqinning ta’sir davri va odamning shaxsiy hususiyatlari ham ma’lum rol o’ynaydi. Uncha katta bo’lmagan shovqinlar (50-60 Db) ham inson asab sistemasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa bunday shovqinlarning ta’siri aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchilarda ko’proq seziladi. Biz bilgan ma’lumotlarga qaraganda shovqin o’zining salbiy ta’siridan suyuqliklar ham chetta qolmas ekan. Tajribalarni ko’rsatishicha shovqinli xonadagi suvning shaffofligi o’zgarib qoladi. Shovqin xonadagi suv muzlatilganda, tinchlikda muzlagan suv kristali panjarasidagi molekulalar joylashishidan anchagina betartib joylashgan bo’ladi. Shovqinning bosh miya qobig’iga tasiri natijasida odam asabiylashadi. Toliqish jarayoni tezlashadi. psixik reaksiyasi keskin sekinlashadi. Katta yoshdagi odamlar shovqinga bo’lgan sezgirligi ko’proq bo’ladi,

masalan;

27 yoshgacha 46.3 % odamlar,

28-37 yoshgacha 57% odamlar,

38-57 yoshgacha 62.4% odamlar,

58 yosh va undan yuqorilari 72% i

shovqinni yaxshi sezadi.

Shahardagi shovqini ko’p hududda yashovchi insonning qon tomir sistemasida, halesterin miqdorining ko’payishiga yurak ishlashining yomonlashuviga, Shuningdek oshqozonosti bezini ishlash funktsiyasini buzilishiga, Miya aktivligini susayishiga olib keladi.

Jahon sog’liqni saqlash vazirligining ma’lumotiga ko’ra 40-75 Db (Detsibell) bo’lgan va uzoq davom etganda odam psixikasiga ta’sir etadi, eshitish pasayadi. 140-145 Db bo’lganda odam suyaklarida mushaklarida tebranishlar paydo bo’ladi. 160 Db da quloq pardasi yorilib ketadi.

Shovqindan ifloslanish o’lchov birligi Detsibell qa’bul qilingan.

1. 
   Pichirlab gaplashish 20-40 Db,
   
2. 
   odatiy suhbat 50-75 Db,
   
3. 
   transport shovqini 120 Db,
   
4. 
   aviatsiya shovqini 130 Db,
   

Shovqinlarning ko’pi sanoat shaharlarida transport ko’p serqatnov yo’llar va shaharlararo yo’llarda bo’ladi.

Aeroport atrofidagi aholi yashash joylarida ham aviatsiya shovqini juda yuqori bo’lib qolmoqda. Shu kabi transport shovqinlari shaharlardagi ekologik muamolarni keltirib chiqarmoqda. Ekologlar va olimlar shu kabi shovqinlarni kamaytirish to’g’risida ish olib bormoqdalar. Aeroport yaqinida aholi yashaydigan uy joylarni bunyod etmaslik shovqin muammolarining yechilishidan biridir. Shaharlarning katta ko’chalarida ayniqsa shovqin darajasi ko’proq bo’ladi. Bir soat ichida o’rtacha avtotransport qatnovi 2 ming 3 mingtga yetsa, shovqini maksimal darajasi 90-95 Db bo’ladi. Ko’chlardagi shovqin darajasi undan o’tadigan transportlar qatnoviga, tezligiga ko’chaning kengligiga va yo’l yoqasidagi qurilishlarning zichligiga, balandligiga bog’liq, qolaversa ko’cha yoqalarining obodonlashtirilishiga, yashil o’simlik va daraxtlarning mavjudligiga bog’liq. Shulardan har biri shovqin darajasini 10 Db gacha kamaytiradi.

16 Grs dan kam tebranishdagi infratovushlar odatda tabiatda kam uchraydi lekin uchraydi. Bular Yer qimirlashi, vulqon, dovullar hisoblanadi. Inson bu tovushlarni sezmasada u inson ichki organlariga ta’sir etib organizimdagi turli bioximik reaksiyalarni o’gartirib yuboradi. Inson o’zini yomon sezadi. Yoqimsiz og’riq asab faoliyatining buzilishi kuzatiladi. Ultratovush inson sezgisidan yuqori bo’lgan chastotada bo’ladi. ( 20 ming Grs ). Ultratovush organizimda oqsil sintez bo’linishini buzadi, hujayra membranasini o’zgartirib yuboradi. Inson hayotda ultratovushni sezmasa ham bu organizimga yomon ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagilardan quyidagilarni hulosa qilishimiz mumkin: Shovqin Yer yuzidagi barcha tirik mavjudodga, o’simliklarga va suyuqliklarga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qo’ymaydi! shovqin barchasiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan bo’lsa, o’z-o’zidan ekologiyamizni ham zararlaydi! Va uning ma’lum tarmoqdagi o’zgarishlarga olib keladi.

Shovqindan ximoyalanish

• 
  Sanoatdagi shovqin xaqida umumiy ma’lumotlar.
  
• 
  Shovqindan ximoyalash.
  
• 
  Shovqinni ulchash va analiz uchun asboblar.
  

Turli mashinalar, mexanizmlar va boshka manbalardan paydo buladigan shovqin va vibratsiya kattik jismlar, gaz va suyuklikning mexanik tebranishlaridan iboratdir. uch xil turdagi mexanik tebranishlar mavjud:

1. 
   Infratovushli.
   
2. 
   Tovushli.
   
3. 
   Ulg’tratovushli.
   

Yo`l ko`yiladigan chegaraviy sanitariya normalaridan yuqori bo`lgan ishlab chiqarish shovqinlari va vibratsiyalar odam organizmiga zararli tasir ko’rsatib, oqibatda og’ir kasb kasalliklariga olib kelishi mumkin. Tovush tebranuvchi jism paydo qiladigan havoning tebranishi to’lqinsimon tarqalishidan iborat. To’lqin uzunligi bir xil fazalarda tebranuvchi nuqtalar o’rtasidagi minimal masofadir.

Paxtani dastlabki qayta ishlash jarayonida paxtaning pnevmotrasport kurilmasi, ventilyatorlari shovqin manbai xisoblanadi. Paxta tozalash korxonasida 800-1000 m masofadan eshitiladigan bu ventilyatorlarning shovqini shu korxonada ishlovchilarga va zavodga yaqin yashovchi odamlarga zarar keltiradi. Intensiv, keskin va uzok davom etadigan shovqin ishlovchilarga salbiy tasir ko'rsatadi, ular tez charchaydi, asab va yurak qon tomir sistemasi faoliyati buziladi, qisman yoki to`liq eshitish qobiliyatining yo'qolishi kuzatiladi, ish unumdorligi pasayadi.