Mavzu: fito pereparatlari olish uchun homashiyo tayyorlash

MAVZU: Alkaloidlarning fizik-kimyoviy tahlili
Ko’pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol (qutblangan nur tekisligini o\diruvchi), xidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, qattiq, kristall yoki amorf modda. SHu bilan birga rangli (barberin to’q sariq rangga bo’yalgan), suyuq, xidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, koniin va boshqalar) alkaloidlar xam bo’ladi. Alkaloidlar molekulasida uglerod, vodorod va azot atomlari bo’lishi kerak, kislorod bo’lishi shart emas. Odatda molekulasida kislorodsiz alkaloidlar ko’pincha suyuq, xidli va uchuvchan, kislorodlilari esa xidsiz, uchmaydigan, kristall modda bo’ladi. O’simliklar tarkibida alkaloidlar 3 xil ko’rinishda uchraydi:
1. Sof (asos) xolida
2. Kislotalar bilan birikkan birikmalar - tuzlar holida.
3. Azot atomi bo’yicha oksidlangan N-oksid shaklida.
O'simlik to’qimasida alkaloidlar ko’pincha organik (oksalat, olma, limon, vino), mineral (sulfat, fosfat va boshqalar) va ba‘zan o’simliklarning o’ziga xos (likon, xin, xilidon) kislotalar bilan birikkan tuzlar holida uchraydi. Sof (asos) holdagi alkaloidlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi, suvda erimaydi. Ularning kislotalar bilan hosil qilgan birikmalari - alkaloidlarning tuzlari esa suvda yaxshi eriydi, ammo organik erituvchilarda erimaydi. Asos xamda tuz holidagi alkaloidlar spirtda bir xilda yaxshi eriydi. SHu bilan birga suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydigan sof alkaloidlar (sitizin, metilsitizin, kofein va boshqalar) hamda suvda yomon eriydigan alkaloid tuzlari (xinin sulfat, tanin sulfat) ham uchraydi. Alkaloidlar kislotalar bilan birikib, kristall holdagi tuzlar hosil qiladi. Alkaloidlarning dissotsiatsiya konstantalari juda katta chegarada (1 10-11 va undan yuqori) bo’ladi. SHuning uchun ular kislotalar bilan turli darajada tur\un bo’lgan birikmali tuzlar hosil qiladi. Kichik dissotsiatsiya konstantasiga ega bo’lgan alkaloidlar (kofein, kolxitsin) kislotalar ta‘sirida tur\un bo’lmagan tuzlar beradi. Natijada bu birikmalar suvli eritmalarda tezda parchalanib ketadi. Alkaloidlar juda kuchsiz asos xususiyatiga ega, shu sababli ular o’z tuzlaridan boshqa asoslar (xatto natriy karbonat yoki kaliy karbonat eritmalari ham) ta‘sirida osonlik bilan siqib chikariladi. O'simliklar tarkibida murakkab efirdan tashkil topgan alakaloidlar ham uchraydi. Ular molekulasi kuchli ishqor va kislotalar ta‘sirida suvda eriydigan fenolit tipidagi birikma hosil bo’ladi. Alkaloidlarning bu xususiyatlari ularni analiz qilinayotganda xisobga olinishi mumkin. Miqdoriy va sifat taxlil:
Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar. Alkaloidlarni aniqlash uchun o’tkaziladigan sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo’lish mumkin: 1. Umumiy - cho’ktiruvchi reaksiyalar.
2. Xususiy (ba‘zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar. O’simliklarda alkaloidlar bor-yuqligi birinchi guruxga kiruvchi umumiy reaksiyalar yordamida aniqlanadi. Lekin bu reaksiyalar yordamida o’simlik tarkibida qanday alkaloid borligini aniqlab bo’lmaydi. Alkaloidlar bu reaksiyalarda reaktivlar (yordamida) ta‘sirida cho’kma xosil qiladi. Buning uchun xloroform yoki efirda eritilgan asos xoldagi alkaloid eritmasidan chinni yoki shisha plastinkachasi ustiga 1-2 tomchi tomizib quritiladi, so’ngrabunga bir tomchi 0,1-0,05 n xlorid yoki sulfat kislota qo’shib eritiladi. Agar eritma ustiga bir tomchi reaktiv qo’shilsa, cho’kma xosil bo’ladi (reaktivdan ozgina qo’shish kerak, aks xolda cho’kma erib ketishi mumkin). Alkaloidlarni cho’ktiruvchi reaktiv sifatida kompleks yodidlar (Bushard, Vagner, Meyer, Marme, Dragendorf reaktivlari), ba‘zi kompleks kislotalar: fosfatmolibdat, fosfat-volfram, silikat-volfram kislotalar (Zonenshteyn yoki Vriz, SHeyblar, Bertran yoxud Godfrua reaktivlari), og’ir metall (simob, oltin, platina) tuzlari va ba‘zi kislota xususiyatiga ega bo’lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislota) ning eritmalari ishlatiladi. Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo’qligini aniqlash uchun umumiy (cho’ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajariladi. 100 ml xajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyiladi va suv xammomida 5 min davomida qizdiriladi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqadi). Kolbadagi suyuqlik sovigandan so’ng filtrlanadi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat solib, unga yuqori ko’rsatilgan umumiy cho’ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan qo’shiladi. Agar eritma ko’pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho’kma xosil qilsa, bu alkaloid borligidan dalolat beradi, cho’kma xosil bo’lmasa, eritmada alkaloid yuqligini ko’rsatadi. Maxsulot va eritmalarda qanday alkaloid borligini xar bir alkaloidga xos rangli ikkinchi guruxga kiruvchi reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaksiyalar jarayonida alkaloid molekulasida suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar (kons H2SO4) ishtirokida aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishishi mumkin. Natijada xar bir alkaloidga xos turli rangdagi maxsulot xosil bo'ladi. Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli reaksiyalarda kons, sulfat, nitrat, xlorid va boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchi (K2Sr2O7, KClO4, H2O2), ishqorlar va boshqalar, xamda ishqorlar aralashmalari reaktiv sifatida ishlatiladi. Alkaloidlarning N-oksid shakli sof (asos) va tuz xolidagi shaklidek reaksiyaga kirishmaganligi sababli alkaloidlarning N-oksid shakli avval vodorod yordamida qaytarilib, so’ngra analiz qilinadi. Alkaloidlarning xromatografik taxlili
Alkaloid saqlovchi o'simliklarning va alkaloidlarnianaliz qilishda xromatografik usullarning xamma turlari (adsorbsion, ion almashish, taqsimlanish, bo’linish va boshqalar) keng miqyosda qo’llaniladi. Bu usullardan alkaloidni ajratmada qancha va qanday birikmalar borligi, alkaloidlar yi\indisidan ayrimlarini ajratib olishda xamda ularning miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Xromatografik analiz qilish uchun avval maxsulotdan tegishli ajratma tayyorlanadi. Buning uchun maydalangan maxsulotdan 1 g olib, 100 ml xajmli kolbaga solinadi, ustiga xlorid kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyib, vaqt-vaqtidan chayqalib turgan xolda bir necha soat davomida qo’yib qo’yiladi yoki qaynab turgan suv xammomi ustida 5 min qizdiriladi, so’ngra uni sovitib, paxta orqali 100 ml li bo’luvchi voronkaga filtrlanadi. Filtratda alkaloidlar tuz xolida bo’ladi. Keyin ajratma fenotftalin buyicha ishqoriy sharoitga o’tguncha filtratga ammoniy gidrooksidining konsentrik eritmasidan tomchilab quyiladi va asos xoliga o’tgan alkaloidlar 5 ml xloroform bilan chayqatib ajratib olinadi. SHu ajratma xromatografik analiz uchun ishlatiladi.
Alkaloidlarning qog’ozli xromatografik (KX yoki BX) taxlili. Xromatografik qog’ozning «start» chizi\iga (pastki chetidan 2-3 sm balandligida) kapillyar naycha yordamida tayyorlangan ajratmadan 0,1 ml xamda alkaloidlarning «guvox» eritmalaridan
bir-biridan 2sm masofada tomiziladi. Tomizilgan ajratma va «guvox» eritmalar qurigandan so’ng xromatografik qo\oz bir sutka oldin n-butenol-sirka kislota - suv aralashmasi (5:1:4) qo’yib qo’yilgan xromatografik kameraga joylashtirilib, 14-15 soat davomida xromatografiya o’tkaziladi (xromatografik kameraning qopq\i yopiq xolida bo’ladi). Ko’rsatilgan vaqt o’tgandan so’ng, xromatogramma kameradan olinadi, quritiladi va unga Dragendorf reaktivi purkaladi. Natijada ajratmadagi va «guvox» alkaloidlar sariq fondda zar\aldoq do\lar xolida ko’riladi. Do\larning Rf aniqlanadi va ajratmadagi xamda «guvox» alkaloidlarning Rf ni solishtirib ko’rib, o’simlik ajratmasida qanday alkaloid borligi to’\risida xulosa chikariladi. Alkaloidlarning yupqa qavatli xromatografik (YUKX yoki TSX) taxlili KSK markali slikagel yopishtirilgan 12 x 9 sm li oyna plastinkasi yoki «silufol» plastinkasining «start» chizi\iga kapilyar naycha yordamida o’simlikdan tayyorlangan ajratmadan xamda «guvox» alkaloidlar eritmasidan bir-biridan 2 sm masofada 0,1 ml dan tomiziladi. Do\lar quriganidan so’ng plastinka oldindan xloroform - atseton - dietilamin (5:4:1) suyuqliklar aralashmasi qo’yib qo’yilgan xromatografik kamerasiga joylashtiriladi. Xromatografiya qilish vaqti (30-40 min) o’tgandan so’ng plastinka kameradan olinadi, quritiladi va unga Dragendorf reaktivlari purkaladi. Natijada o’simlikdan ajratib olingan va «guvox» alkaloidlar sariq fonda zar\aldoq do\lar xolida ko’riladi. Do\larning Rf lari xisoblanadi. So’ngra o’simlik ajratmasidagi va «guvox» alkaloidlarning Rf larini solishtirib ko’rib, o’simlikda qanday alkaloid borligi aniqlanadi.