Мавзу: Фалсафий фикрлар тара±±иёти тарихидан ( 4 соат)

4 – Mavzu Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi.

G’arbiy Yevropa o’rta asr va yangi davr falsafasi.
Reja:

1. Markaziy Osiyodagi o’rta asr falsafasi.

2. G’arbiy Yevropa o’rta asr va yangi davr falsafasi.

3. XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistondagi ijtimoiy –

falsafiy tafakkur.
O’rta asrlarda ilg’or falsafiy fikrlarning rivojlaniishida Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, A. Navoiy kabi mashxur mutafakkirlarning roli kattadir.

Buyuk mutaffakir Forobiy (878-950 yillar) 200 dan ortiq asar yozgan. U o’zining falsafiy qarashlarida o’z zamonasi uchun eng ilg’or fikrlarni olg’a suradi. Biroq uning dunyoqarashi idealistik dunyoqarashdan xolis bo’la olmagan.

Forobiy dunyoning, koinotning paydo bo’lishida ollox boshlang’ich rol o’ynagan deb e’tirof qilgan bo’lsa-da, tabiat vujudga kelgach, u mustaqildir. Uning fikricha, materiya abadiy, uning oxiri yo’q, makonda xam, zamonda xam cheksiz va chegaralanmagan degan materialistik fikrni olg’a surgan edi. Forobiy o’zining ‘’Ideal shaxar axolisining fikrlari’’ asarida ilg’or ma’rifatparvarlik g’oyalarini olg’a suradi.

Uningcha, davlat odamlarning talablarini birgalikda, ijtimoiy tarzda qondirish uchun vujudga keltirilgan tashkilotdir.

Shunisi muximki, Forobiy o’sha vaqtdagi odamlar orasidagi tengsizlikni ko’rish bilan birga uni tanqid xam qildi. O’rta asr davrida bunday fikrlar bilan chiqish juda katta jasorat edi.

Beruniy 150 dan ortiq asar yozdi. Bular ichida eng mashxurlari “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar’’, ''Xindiston'', ''Mineralogiya'', ‘’Saydana’’,’’ Qonuni ma’sudiy’’, ‘’ Javoxirlar xaqida risola ’’ va boshqalar. Beruniyning fikricha, tabiat mustaqil yashaydi. Tabiatning butun ko’rinishlari uning o’zining ko’rinishlari xamma narsalar asosida materiya yotadi. Beruniy dunyoqarashida dialektikaning ayrim elementlari bor. Xamma xarakatlar materiyanikidir. Xullas, shu materiyaning o’zi yaratuvchi kuchdir. Fanda to’g’ri yo’l topa olmaydigan kishilargina dinga murojaat qiladilar, deydi u.

Olimning ijodiy faoliyatida muxim axamiyatga ega bo’lgan tajribaga asoslanuvchi emiirik bilim uning tabiat xodisalarini tushunishda stixiyali materializm pozitsiyasida turishini ko’rsatadi. Biroq Beruniy islomning idealistik falsafasi ta’siridan qutula olmadi.

Ulug’ ensiklopedist olim, faylasuf Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yillar) 300 dan ortiq asar yozgan. U Aristotel asarlarini qunt bilan o’rganib, progressiv g’oyalarni olg’a suradi. Falsafaning asosiy masalasini xal etishda u dualist edi.

Ibn Sino fikricha, materiya butun konkret fanlarning mazmunini tashkil etadi va turli shakllarda namoyon bo’ladi. Xudo birinchi turtki xizmatani bajarib, boshqa xech ish qila olmaydi, chunki dunyo o’z qonuniyatlari bilan xarakat qiladi. Ibn Sino Aristotelning shakl materiyaga nisbatan aktiv rol o’ynaydi degan fikriga qarshi chiqib, ular bir-birisiz mavjud bo’lmaydi, shaklsiz materiya va materiyasiz shakl bo’lmaydi deydi. Ibn Sino kasallikni vujudga keltiruvchi ob’yektiv sharoitlarni o’rganib, kasalliklarni tasnif qiladi va ularning davolash metodlarini ishlab chiqada.