Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

Ekoestetikaning XXI asr ilmiy-texnik taraqqiyotdagi o‘rni
Globallashuv sur’atlarining ortishi,
xalqaro raqobatning kuchayishi, axborot texnologiyalari jadal rivojlanishi hamda fanlar
integratsiyalashib borayotgan hozirgi sharoitda jamiyat yangicha falsafiy tafakkurga zaruriyat
sezmoqda. Endilikda, falsafa inson, jamiyat va davlatga har doimgidan ham ko‘ra ko‘proq kerak
ekanligi ayon bo‘lib bormoqda. CHunki, inson ma’naviy kamol topib, jamiyat, fan va texnika
rivojlanib borgani sari falsafiy tafakkurga bo‘lgan ehtiyoj ham kengayadi, chuqurlashadi. Bu esa
falsafiy fanlarga yangicha, ijodiy yondashish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Globallashuv
jarayonida yangicha mazmunga va zamonaviy ko‘rinishga ega bo‘lgan estetik qadriyatlar
shakllanmoqda. Bu insonning tabiatga, jamiyatga, turmush tarziga, atrof-muhitga bo‘lgan
munosabatida tobora aks etmoqda. 

---

XXI asrda olamni bilish, voqelikni estetik o‘zlashtirish bilan bir qatorda uni qadriyat sifatida
e’zozlashga alohida e’tibor berilmoqda. Endilikda odamlarning yaratuvchanlik faoliyati yuksalishi
barobarida estetik qadriyatlarga nisbatan munosabati tubdan o‘zgarmoqda. Bu o‘z navbatida inson
mohiyatan eng oliy qadriyat ekanligi, inson manfaatlarining ustuvorligini ta’minlash barcha islohot
va evrilishlarning bosh maqsadiga aylanganligi bilan belgilanadi.
Ekologiyaning inson ekologiyasi bo‘limi odamning atrof-muhitga moslashishi,
kasalliklarning kelib chiqishi va ularni oldini olish, salomatlikning tabiiy va ijtimoiy omillari,
irsiyat, atrof-muhit, turmush tarzi, oilani rejalashtirish, sog‘liqni saqlash, sport bilan shug‘ullanish
va shaxsiy gigienalar haqida bilimlar beradi, shuningdek salomatlikni baholash ko‘nikmalarini
shakllantiradi. SHubhasiz, ekologik ta’lim dolzarb global muammo hisoblangan tabiat va inson
o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlashda katta o‘rin egallaydi. Insoniyatni o‘rab turgan borliq, tabiiy va
ijtimoiy atrof-muhit, tirik va notirik tabiatning eng muhim tomonlarini ifodlaydigan qadriyatlar
umumbashariy xususiyatga egadir. Bunday qadriyatlar jamiyat uchun hech qachon o‘z ahamiyatini
yo‘qotmaydigan, abadiy, mutlaq va muqaddas qadriyatlardir. Darhaqiqat tabiat go‘zalligini his
qilish, undan zavqlanish, nafosat qonuniyatlari asosida tabiatni yanada go‘zallashtirish, inson estetik
didini rivojlantirish va estetik ehtiyojini qondirish bilan estetik qadriyatlarning yangi ko‘rinishlari
shakllanib bormoqda. Tabiat va uning borlig‘idagi estetik qadriyatlarga aylangan nabotot va
hayvonot olami shular jumlasidandir. 
Ekoestetika quyidagi prinsiplarga asoslanadi:
- Dunyoni ekologik manzarasiga estetik munosabat.
- Inson hayoti- Hayvonot dunyosi - Nabotot olami uyg‘un rivojlanishi.
- Atrof-muhitni muhofaza qilishning estetik asoslari.
- Tabiatni estetik qadriyat sifatida baxolash.
- Tirik organizmlar bir butunliginini estetik anglash.
- Tabiiy jarayonlar va hodisalarning antropotsentrikdan biotsentrik va politsentrikka o‘zgarishi
usulini qo‘llash.
- Ekologik tanglikning estetik madaniyat tangligi sifatida xis etish.
- Ishlab chiqarish munosabatlarni estetik mezonlar asosida tartibga solish.
- Ekoestetika va etikosferaning axloqiy-estetik maqomini anglash.
- Insoniyat barqaror rivojlanish konsepsiyasiga tabiat va jamiyat koevolyusiyasi sifatida estetik
baho berish.
Insoniyat kech bo‘lsada Er sayyorasidagi tabiatning yuksak qadriyat ekanligini anglab
bormoqda. Endilikda tabiat go‘zalligini asrash, tabiatga oqilona munosabatda bo‘lish va tabiatni
go‘zallashtirish global masalalardan hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov “Ekologiya hozirgi
zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha
halqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana
shu muammoning hal qilinishiga bog‘liqdir” - deb ta’kidlagan edi. Darhaqiqat, insoniyat hozir o‘z
tarixining mas’uliyatli davrida yashamoqda, u “Tabiat – Jamiyat - Inson” munosabatlari
uyg‘unligining yangi rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ydi. Bu tarixiy davr o‘z real imkoniyatlari,
ob’ektiv taraqqiyot qonuniyatlari bilan jamiyat oldiga turli muammolarni qo‘ymoqda. Bu
muammolar orasida eng muhimi - tabiatni asrash va oqilona munosabatdir. 
Tabiat alohida bir xalq va millatniki emas. Tabiat muqaddas bir dargoh, inson ko‘z ochib
ko‘rgan dunyo, ona zamin, insoniyatning umumiy uyi. SHunday ekan uni avaylab-asrash, atrof-
muhitning ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, umumdavlat, umuminsoniyat ishidir. Ekologik
muammoni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning yashab qolishi

---

ham ushbu muammoni qay tariqa hal qilinishiga bog‘liq. Bu o‘z navbatida, insonning tabiatga
estetik munosabatini o‘zgartirishni taqozo etadi. Negaki, voqelikka estetik munosabat - tabiatga
muhabbatdan boshlanadi. CHunki, tabiat inson kamoloti, salohiyati, iqtidori, imkoniyati uchun
betakror manba bo‘lib xizmat qiladi.
Inson bilimining ortishi, tabiatni o‘rganish va o‘zlashtirish imkoniyatlarini kengayishi
texnik-texnologik taraqqiyotga va inson qudratini yuksalishiga olib keldi. Bu holat o‘z navbatida,
insonni tabiat ustidan hukmronlik qilishga undadi. Buning oqibati turli ko‘rinishdagi ekologik
halokat, tahdid, zarar va illatlarni yuzaga keltirdi. 
Endilikda tabiat va inson o‘rtasida yangicha muloqot vujudga kelmoqda. Inson tabiatning
hukmroni emas, balki uning bir bo‘lagi ekanligi tabiatga nisbatan qilingan har qanday yomonlik
oqibat insonga qilingan yomonlik ekanligini anglab etdi. Har qancha ekologiyaga e’tibor qilmaylik,
uni fan sifatida zo‘r berib o‘qitmaylik, baribir tabiatni tushunishimiz qiyin, zotan ekologiya tabiatni
asrashni, qutqarishni, boyitishni targ‘ib qiladi. Biroq ularning hammasiga faqat estetika yordamida,
uning ekologiya bilan hamkorligida erishish mumkin. CHunki estetika insonga tabiatni sevishni,
uning go‘zalligiga beg‘araz munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi, ya’ni tabiatni faqat odamlar uchun
yaratilgan deb emas, uni jamiyatdan tashqaridagi umumolamiy mustaqil qadriyat sifatida idrok
etishni taqozo qiladi. 
Ekologiya atrof-muhitning sifat holatini belgilovchi omil bo‘lganligi uchun u iqtisodiyot,
ijtimoiy hayot, davlatlarning ichki va tashqi siyosatiga ham kirib bordi. Bu bejiz emas, chunki
dunyoda ekologik muammolarning jiddiylashib borayotganligi hech kimga sir emas. Ekologik
xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib butun insoniyatning
umumiy muammosiga aylandi. Ayniqsa Markaziy Osiyo davlatlarida tabiatni muhofaza qilishga oid
qonunchilik rivojlanmoqda va takomillashmoqda, genofondni barqaror rivojlantirishni saqlab
qolishni tabiiy resurslarda oqilona foydalanishni ta’minlaydigan hamda fuqarolarning maqbul atrof
muhitga bo‘lgan huquqni kafolatlaydigan xalqaro konvensiyalar, shartnoma va bitimlarga qo‘shilish
jarayoni davom etmoqda. 
Atrof-muhitga bepisandlik, tabiat ne’matlariga hurmatsizlik, o‘simlik va nabotot olamiga
e’tiborsizlik bugungi kunga kelib pirovardida inson va uning genofondiga salbiy ta’sirini o‘tkaza
boshladi. Bundan tashqari, tabiatga g‘ayriestetik munosabat biologik xilma-xillikning qisqarishiga,
katta hajmdagi sanoat va boshqa xil chiqindilarning ko‘payishiga, cho‘llanish, er va suv resurslari
degradatsiyasiga hamda mintaqaviy va global miqyosda echilishi zarur bo‘lgan muammolarni
keltirib chiqardi. Bu muammolar inson hamda uning manfaatlari himoyasi, avvalo, sog‘lom va
musaffo atrof-muhitga ega bo‘lish huquqini ta’minlash jarayoni amalga oshirilayotgan
islohotlarning o‘zagini tashkil etgan O‘zbekiston uchun atrof tabiiy muhitni asrab-avaylashni va uni
sog‘lomlashtirishni yanada dolzarb qilib qo‘ydi.