Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni

Yangi darsni rejasi.
1 mis, oltin, kumushning davriy sistemadagi tutgan o’rni.
2 atom tuzilishi. 3 tabiatda tarqalishi, va ahamiyati
Yangi darsning bayoni.
Kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi yonaki guruh metallari (IV guruh metallari) 4- 6 davrning d- elementlari mis, kumush va oltin metallarning elektrokimyoviy kuchlanishlar qatorida vodoroddan keyin joylashgan elementlardir. Bu elementlarning radiusi ishqoriy elementlarnikidan kichik bo’lganligi sababli ularning zichligi va suyuqlanish temperaturasi, ionlarnish potensiali yuqori bo’ladi. Bu farqlar metallarning passiv bo’lishini asoslaydi. Ular qiyin oksidlanadi, ionlari yaxshi oksidlovchi bo’ladi, suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, gidroksidlari kuchsiz asos xossasiga ega. Uchala element electron konfiguratsiyalarda ns- pog’onachaning bitta elektroni (n-1) d- orbitalga ko’chishi hisobiga (n-1) d10- konfiguratsiya batamom barqaror bo’lib ulgurmagan. Shu sababli ularning bir necha valent holatlari ma’lum: mis uchun 1, 2 va 3; kumush uchun 1, 2; jltin uchun esa 1, 3.
Tabiatda mis xalkozit (mis yaltirog’i) Cu₂S, xalkopirit (mis kolchedani) CuFeS₂, va malaxit Cu(OH)₂ CuCO₃, kumush esa argentit (kumush yaltirog’i) Ag₂S tabiiy birikmalari holiday uchraydi. Oltinning esa tabiiy birikmalari ma’lum emas.
Toza holdagi mis cho’ziluvchan, oson yassilanuvchan, qizg’ish pushti rangli metal. Issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadi.
Mis kimyoviy jihatdan aktivligi kam bo’lgan metallar qatoriga kiradi, lekin galogenlar bilan xona temperaturasida oson reaksiyaga kirishadi, ayniqsa xlor bilan namlikda birikib CuCl₂ ni hosil qiladi. Suyultirilgan xlorid va sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin kislorod ishtirokida mis oksidlanadi:
2Cu + 4HCl + O₂ = 2CuCl₂ + 2H₂O
Mis birikmalaridan Cu(OH)₂ ravshan ko’k rangli iviq cho’kma. Qizdirilganda:
Cu(OH)₂ = CuO + H₂O reaksiya bo’yicha parchalanadi. Kislota eritmasida oson eriydi (Cu²⁺ tuzlarini hosil qiladi), mo’l miqdordagi ishqor eritmasida ko’k binafsha rangli eritmaga o’tadi:
Cu(OH)₂ + 2NaOH = Na₂ (natriy kuprit)
Xalq xo’jaligida misning ahamiyati juda katta. Uning taxminan 50% miqdori elektrotexnika sanoatida elektr simlari va kabellar tayyorlashda, suv qozonlarini tayyorlashda, jez, mis nikeli va bronza kabi qotishmalar, isitgichlar tayyorlashda ishlatiladi. O’simliklar hayoti uchun zarur bo’lgan boshqa elementlar temir, molibden, bor, rux va kobalt kabi mikroelementlar qatoriga kiradi.
Kumush metali misga nisbatan kam tarqalgan. Toza kumush yaltiroq, cho’ziluvchan issiqlik va elektr tokini boshqa metallardan yaxshi o’tkazadi. Kimyoviy jihatdan kumush aktivligi kam, havoda oddiy va yuqori temperaturada oksidlanmaydi, undan yasalgan qoshiq va boshqa asboblar qorayishi uning yuza qismini argentit Ag₂S bilan qoplanishidir. Rumush kislotalardan faqat nitrat kislotada eriydi:

Kumushning tuzlaridan fotografiyada, galvonotexnikada, tibbiyotda va ko’zgu tayyorlashda ishlatiladi.
Oltin tabiatda faqat tug’ma holatda mayda zarrachalar holida qumga aralashgan holatda uchraydi. Oltin kimyoviy jihatdan juda passiv metall/ havoda qizdirilganda ham oksidlanmaydi. Konsentrlangan sulfat va xlorid kislotalarning 1:3 miqdordagi aralashmasida eriydi:

Oltin simobda eriydi amalgama deb ataluvchi qotishmadagi miqdori taxminan 15% ga etadi. U birikmalarida +1; +3 oksidlanish darajasida bo’ladi.
Uyga vazifa: Mis (II) oksidini is gazi bilan qaytarish uchun 5,6 m³ qaytaruvchi sarflandi. Buning natijasida qancha mis ajralgan?
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: 36