Mavzu: Elementar zarralarning asosiy xususiyatlari. Kirish

Elementar zarralar.

Hozirgi vaqtda elementar zarrachalarning umumiy soni 200 dan ortiq nomlanishdagi turli zarrachalrni o‘z ichiga oladi. Ular orasida faqat 5 tasi mutloq barqaror bo‘lib, bular: foton, elektron neytrino hamda mezon neytrino, elektron va proton (ularning antizarralari ham barqaror). Jadvalda hayot vaqti 10−19 dan yuqori bo‘lgan elementar zarralar va ularning antizarralari haqida ma'lumotlar keltirilgan.

Sinf

Guruh

Zarracha nomi (Qavs ichida antizarra nomi)

Belgilanishi

Tinch holat massasi

Elektr zaryad,  (elementar zaryadlarda)

O’rtacha hayot vaqti, soniya

Spin

Barrion  zaryadi

Lepton  zaryadi

G’alatilik

Zarracha

Antizarracha

Elektron massasida

MeV

Zarracha

Antizarracha

Foton

Foton

γ

−

0

0

0

−

Barqaror

1

0

0

Leptonlar

Neytrino

Elektron neytrino (elektron antineytrino)

𝜈e

ṽe

0

0

0

0

Barqaror

½

0

+1

Mezon neytrino (Mezon antineytrino)

𝜈μ

ṽμ

0

0

0

0

Barqaror

½

0

+1

Elektronlar

Elektron (pozitron)

e^−

e^+

1

0.511

−1

+1

Barqaror

½

0

+1

Myuonlar

Minus-myu-mezon (plyus-myu-mezon)

μ^−

μ^+

206.8

105.7

−1

+1

2.2∙10^−6

½

0

+1

Mezonlar

Pionlar

pi-nol-mezon pi-plyus-mezon (pi-minus-mezon)

π^0 π^+

− π^−

264.3 273.1

135.0 139.6

0 +1

− −1

0.8∙10^−16 2.6∙10^−8

0 0

0 0

0 0

0 0

Kaonlar

ka-plyus-mezon (ka-minus-mezon)

K^+

K^−

966

493.8

+1

−1

1.23∙10^−8

0

0

0

+1

ka-nol-mezon (anti-ka-nol-mzeon)

K^0

^0

974

498

0

0

uchun 0.9∙10^−10 uchun 5.4∙10^−8

0

0

0

+1

Eton

eta-nol-mezon

η^0

−

1090

548.7

0

−

10^−19

0

0

0

0

davomi

Sinf

Guruh

Zarracha nomi (Qavs ichida antizarra nomi)

Belgilanishi

Tinch holat massasi

Elektr zaryad,  (elementar zaryadlarda)

O’rtacha hayot vaqti, soniya

Spin

Barrion  zaryadi

Lepton  zaryadi

G’alatilik

Zarracha

Antizarracha

Elektron massasida

MeV

Zarracha

Antizarracha

Barionlar

Nuklonlar

Proton (antiproton)

p

1836.1

938.3

+1

−1

Barqaror

½

+1

0

0

Neytron (antineytron)

n

1838.6

939.6

0

0

1.01∙10^3

½

+1

0

0

Giperonlar

lamda-nol-giperon (anti-lamda-nol-giperon)

Λ^0

^0

2182

1115.6

0

0

2.5∙10^−10

½

+1

0

−1

sigma-plyus-giperon (anti-sigma-plyus-giperon)

Σ^+

^+

2328

1189.4

+1

−1

0.8∙10^−10

½

+1

0

−1

sigma-nol-giperon (anti-sigma-nol-giperon)

Σ^0

^0

2331

1192.5

0

0

10^−14

½

+1

0

−1

sigma-minus-giperon (anti-sigma-minus-giperon)

Σ^−

^−

2341

1197.3

−1

+1

1.49∙10^−10

½

+1

0

−1

ksi-nol-giperon (anti-ksi-nol-giperon)

Ξ^0

^0

2565

1314.7

0

0

3.03∙10^−10

½

+1

0

−2

ksi-minus-giperon (anti-ksi-minus-giperon)

Ξ^−

^−

2580

1321

−1

+1

1.66∙10^−10

½

+1

0

−2

omega-minus-giperon (anti-omega-minus-giperon)

Ω^−

^−

3300

1672.5

−1

+1

1.3∙10^−10

+1

0

−1

Izoh: Lepton va barion zaryadlari va g‘alatilkilarning ishoralari zarrachalar uchun keltirilgan. Antizarrachalar uchun ularning qarama-qarshisi qo‘llanadi.

XULOSA

Kurs ishini quyidagi xulosa bilan yakunlaymiz. 1950 – yilgacha elementlar zarralarning umumiy soni 10 tagacha bo’lgan. Hozirgi vaqtda ularning soni 1000 ga yaqin bo’lib, ko’plari tezlatgichlar yordamida zarralarni tok tashishi hisobiga vujudga keladi. Ularning asosiy qismi qisqa vaqtdan so’ng parchalanib ketish hususiyatiga ega. Bunday zarralar rezonanslar hisoblanadi. Ularning o’zaro ta’siri 4 xil bo’ladi.

1.Kuchli

2.Elektromagnit

3.Kuchsiz

4.Gravitatsion

Xarakterga ega.

Eng kuchli ta’sir nuklonlar asosida bo’ladi. Elektromagnit o’zaro ta’sir kuchli ta’sirga qaraganda 100 marta kichik ta’sirga ega.

Gravitatsion o’zaro ta’sir mikro va makro jismlar o’rtasida mavjud bo’lib, ularni kattaligi elementar zarrachalar fizikasida hisobga olmasa ham bo’laveradi. Elementar zarralar orasidagi reaksiyalar natijasida ikkilamchi zarralar hosil bo’ladi. Ularning ko’payishi birlamchi zarraning energiyasini ortishi bilan ortib boradi. Lekin bu reaksiyalar 11 ta qonun albatta bajarilishi shart. Agar birortasi bajarilmasa ular orasida reaksiya amalga oshmaydi. Kuchsiz o’zaro ta’sirda k va µ mezonlar ta’sirida bo’ladigan reaksiyalarda juftlikni bajarilmasligi kuzatiladi. Shunday qilib elementar zarralar olamidagi o’zaro zarralar bilan bo’ladigan ta’sirlarda saqlanish qonunlari bajariladi. Shuningdek bu kurs ishida dars ishlanmasi, keyslar to’plami, baholash kriteriyasi ishlab chiqildi. 2011 yili Evropa yadroviy tadqiqotlar markazi olimlari fanda “Xiggs bozon”i deb atalgan o`ta mitti atom tarkibiy qismni kashf etgan. Xiggs bozoni bundan oldin nazariy jihatdan mavjudligi e`lon qilingan, bu narsa jismlarni massa yoki og’irlik bilan ta`minlovchi qism ekanligi aytilgan.

Ilmiy talablarga ko`ra, topilgan mo`jaz qism aynan bozon ekaniga to`liq ishonch hosil qilish uchun chuqur tahlil va yana qo`shimcha tadqiqotlar o`tkazilishi lozim.

Kvarklarning noelementarligi - albatta haqiqatan ham kvarklar yana-da elementarroq zarrachalardan tarkib topgan bo‘lsa; 2017: Supersimmetriya agarda buning uchun 3 TeV atrofidagi energiya kerak bo‘lsa; 2019: Bozon Z1 (Z - shtrix) - agarda bu paytda noma'lum bo‘lgan beshinchi o‘zaro ta'sir mavjud bo‘lsa va 6 TeV atrofidagi energiyalarda o‘zini namoyon etadigan bo‘lsa; ushbu o‘zaro ta'sirni tashuvchi zarracha xuddi kuchsiz ta'sirlarda tashuvchilik qiluvchi Z- bozon sifatida shartli ravishda Z-shtrix deb nomlangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1.T.M.Mo’minov va boshqalar. Atom yadrosi va zarralar fizikasi. Toshkent, “O’zbekiston faylasuflari, jamiyati”, 2009.

2. Okun L.B, Fizika elementarnnx chastits. M.1985

2. Muxin K.I. Fizika elementarnk chastits. T.2, M.1985.

3. Fizika mikromira. Malenkaya ensiklopediya. M.1980.

4. Naumov A.I. Fizika atomnogo yadra i elementarnnx chastits M.1984.

5. Xuang K. Kvarki, lepton i kalibrovochnыe polya. M. 1985

6. Bogolyubov N.I., SHirokov D.V. Kvantovыe polya. M.1980.

14.R.Ishmuhamedov, M.Yuldashev. Ta’lim va tarbiyada innovasion pedagogik texnologiyalar. -T.: “Nihol”, 2013.

Internet ma`lumotlari.

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.edu.uz
   
3. 
   www.uzedu.uz
   
4. 
   www.pedagog.uz