|
birikma temir karbidi (Fe3S) holida, qolgani grafit tarzida bo'ladi, shuning uchun ham bu cho'yanlar juda qattiq va mo'rtdir. Sanoatda bu cho'yanlardan po'lat olinganligi sababli ular qayta ishlanadigan cho'yanlar deyiladi. Bu cho'yanlaming siniq yuzalari oq tusda bo'lganligidan oq cho'yanlar deb ham ataladi. Domna pechlarida ishlab chiqariladigan cho'yanlaning 70-80% ini qayta ishlanadigan cho'yanlar tashkil qiladi. Bu cho'yanlarda uglerodning ko'p qismi erkin holda, ya’ni grafit tarzida bo'ladi. Bu cho'yanlarnning siniq yuzalari kulrang tusda bo‘lganligi uchun kulrang cho‘yanlar deb ham ataladi. Ularning oquvchanligi yuqoriligi, qotganda hajmining kam kirishuvi, suyuqlanish temperaturasining nisbatan pastligi, oson kesib ishlanishi boshqa cho‘yanlarga nisbatan afzalligidir. Shuning uchun ham bu cho‘yanlardan turli murakkab shaklli quymalar olishda keng foydalaniladi. Ularga quym akorlik cho‘yanlari deb ham ataladi. Domna pechlarida olinayotgan cho'yanlarning 10-12% ni bu cho‘yanlar tashkil qiladi. Quymakorlik cho‘yanlarining GOST 4832- 80 ga ko‘ra LK1-LK7 markalari bo'ladi. Ular tarkibidagi oltingugurt miqdoriga ko‘ra besh kategoriyaga, fosfor miqdoriga ko‘ra А, В, V, G, va D sinflarga va marganes m iqdoriga ko‘ra uch guruhga ajratiladi. Bu cho‘yanlar tarkibida doimiy mavjud elem entlardan Si, M n ning miqdori odatdagi cho‘yanlarga qaraganda ko‘p bo'ladi. Maxsus cho‘yanlar uch xilga, ya’ni yaltiroq cho‘yanlarga, ferromarganeslarga va ferrosilitsiylarga ajratiladi. Yaltiroq cho‘yanlarning siniq yuzalari oynadek yaltirab turganligi uchun ular yaltiroq cho‘yanlar deyiladi. Bu cho‘yanlarning tarkibida 10-25% Mn va 2% Si bo‘ladi. Ularning 3C hl, 3Ch2, 3Ch3 m arkalari bor. Ferromarganeslar tarkibida 70-75% Mn va 2,5% gacha Si bo'ladi. GOST 4756-77 ga k o ‘ra SMn10, SMn14, SMn20 va boshqa markalari mavjud. Ferrosilitsiylar tarkibida kremniy 19-92% gacha bo‘lib, qolgani Al, Mn, Cr, C, S, P lardan iborat bo'ladi. GOST 1415-78 ga ko‘ra uning FS 90, FS 92, FS 75 1 va boshqa markalari bor. Maxsus cho‘yanlar olinayotgan chuyanlarning 1-2% tinigina tashkil etadi. Maxsus cho‘yanlardan po’latlar olishda, legirlovchilar sifatida foydalaniladi. Cho‘yanlarning yuqorida qayd etilgan xillaridan bo‘lak legirlangan cho‘yanlar deb ataladigan maxsus xossali xillari ham bo‘ladi, bu cho‘yanlar tarkibidagi doimiy mavjud elementlar (C, Si, Mn, P va S) dan tashqari m a’lum miqdorda (Cr, Ni, Cu, W va boshqalar) kiritiladi. GOST 1585-79 ga ko‘ra bu xil cho'yanlarga ChX9N5, AChS-1, AChV-1 markali antifriksion cho‘yanlar misol bo‘ladi. Shuni ham qayd etish joizki, cho‘yanlaming asosiy strukturalaridan tashqari tarkibidagi grafitning qanday shaklda bo‘lishiga qarab ular mustahkamligi yuqori va bolg'alanuvchan cho‘yanlarga ham ajratiladi. Mustahkamligi yuqori cho'yanlami kulrang cho‘yanlardan olish uchun suyuq cho‘yanga oz Mg yoki boshqa elementlar qo'shiladi. Bolg‘alanuvchan cho'yanlar olish uchun esa oq cho'yan quymalari maxsus rejimda yumshatiladi. Shlakdan shlak paxtasi, g'isht, sement, shlak bloklari va boshqa m ateriallar olishda foydalaniladi. Domnalardan ajralayotgan gazlarga domna gazi deyiladi. O'rtacha 1 t cho'yan olishda 3000 m 3 gacha domna gazi ajraladi. Bu gaz tarkibida 26-32% CO, 2-4 H2, 0,2-0,4% CH4, 8-10% COz va 56-63% N2 bo'ladi. Domna gazining tarkibida ko'pgina yonuvchi gazlar (CO, N2, CN4) ning borligi sababli tozalangach, ulardan havo qizdirgichlarda, bug' qozonlarida va boshqa joylarda yoqilg'i sifatida keng foydalaniladiy. Domna gazlariga qo'shilib chiqadigan shixta m ateriallarning changi koloshnik changi deyiladi. Bu chang tarkibida 40-50% gacha tem ir bo'ladi. Domna gazlari maxsus gaz tozalash apparatdaridan o'tkazilib, yig'ilgan chang aglom erat tayyorlovchi mashinalarda aglomeratga aylantiriladi. Odatda, turli vaqtda eritilgan har xil tarkibli cho'yanlar mikser deb ataluvchi maxsus katta hajmli (600-2500 t. li) qurilma idishlarga quyiladi, unda ular o'zaro aralashib, natijada cho'yanning kimyoviy tarkibi tekislanadi, metalldagi oltingugurtning bir qismi esa shlakka o'tadi. Qayta ishlanadigan cho'yanlam ing bir qismi mashinasozlik zavodlariga "chushka" deb ataluvchi quymalar (og'irligi 45-50 kg) tarzida yuboriladi. M a’lumki cho'yanlar xiliga, binobarin, xossasiga asosan tarkibidagi C, Si, M n va S elementlarning va uni qolipda sovish tezligining ta’siri katta. Bolg'alan u v ch an degan noni shartli ravishda berilgan bo'lib, bu cho'y an kulrang cho'yanga qaraganda plastikroq bo'ladi. lekin bolg'alab ishlanmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
