Mavzu: Dissotsilanish bosimi

2.2. Elektrolitlarning dissotsilanish darajasi.
Elektrolitik dissotsilanish qaytar jarayon bo’lgani sababli elektrolitlarning eritmalarida ionlar bilan birga molekulalar ham bo’ladi. Shu sababli elektrolitlarning eritmalari dissotsilanish darajasi (yunoncha alfa  harfi bilan belgilanadi ) bilan tavsiflanadi:
Dissotsilanish darajasi – bu ionlarga ajralgan molekulalar sonining umumiy erigan molekulalar soni N ga nisbatidir.
Dissotsilanish darajasi elektrolit tabiatiga, temperatura va kontsentratsiyaga bog’liq. Eritma kontsentratsiyasi pasayganda dissotsilanish darajasi ortadi. Masalan, sirka kislotaning 0,1n eritmasi uchun 0,0134 yoki 1,34 % bo’lib, 0,03n eritma uchun 2,45 % dir. Shu sababdan elektrolit eritmasining dissotsilanish darajasi bilan birga eritma kontsentratsiyasini ham ko’rsatish kerak.
Elektrolitlarning dissotsilanish darajasini aniqlash uchun shu eritmalarning muzlash, qaynash temperaturalarini , osmotik va bug’ bosimni yoki elektr o’tkazuvchanligini o’lchash natijalaridan foydalanish mumkin. Arreniusning o’zi dissotsilanish darajasini aniqlash uchun eritmalarning muzlash temperaturasini va elektr o’tkazuvchanligini o’lchash natijalaridan foydalangan edi. Bu ikki usulda topilgan natijalarning bir-biriga mos kelganligi elektrolitik dissotsilanish nazariyasining to’g’ri ekanligini yana bir marta isbotlab berdi.
Elektrolitlarning dissotsilanish darajasi bir erituvchidan ikkinchi erituvchiga o’tishi bilan o’zgaradi. V. Nernst va T Tomson o’tkazgan tekshirishlarga muvofiq, erituvchining dielektrik doimiyligi qanchalik katta bo’lsa, bu erituvchida elektrolit shunchalik yuqori dissotsilanish darajasiga ega bo’ladi, chunki bu holda ionlar orasidagi tortishuv kuchi ko’proq zaiflashadi.
Ko’pchilik elektrolitlarning dissotsilanish jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi. Shuning uchun ularning dissotsilanish darajasi temperaturaning ko’tarilishi bilan ortadi.
Eritmalarda zaryadlangan zarrachalar mavjudligini 1818 yilda T.Grotgus aniqlagan. Shuning uchun eritmalardan elektr toki o’tadi. Elektrolitlarning elektr o’tkazuvchanligi ulardagi molekulalar va kristallardan musbat va manfiy zaryadlangan ionlarning hosil bo’lishiga bog’liq. Bularni 1887 yilda shved olimi Svante Arrenius elektrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasi bilan tushuntirdi. Arrenius nazariyasiga muvofiq, elektrolitlar suvda eritilganda qarama-qarshi zaryadlangan ionlarga ajraladi.
Moddalarning suvda eritilganda yoki yuqori haroratda suyuqlantirilganda ionlarga ajralish hodisasi elektrolitik dissotsilanish deyiladi.
Elektrolitlarning dissotsilanishi natijasida erkin ionlar hosil bo’lmay, balki bu ionlarning erituvchi molekulalari bilan hosil qilgan birikmalari vujudga keladi. Bunday birikmalar umumiy qilib ionlarning solvatlari deyiladi. Dissotsilanish tenglamalarini yozishda odatda ionlarning formulalari yozilib, ularning gidrat yoki solvatlari formulasi ko’rsatilmaydi, chunki ionlar bilan bog’langan erituvchi molekulalari soni eritmaning konsentratsiyasi va boshqa sharoitlarga bog’liq holda o’zgaradi. Erituvchi molekulalarining qutbliligi ion va molekulyar tuzilishdagi moddalarning dissotsilanishi uchun imkon beradi. Suvdan tashqari, qutbli molekulalardan tashkil topgan boshqa suyuqliklar ham (etil spirti, ammiak, chumoli kislota va boshqalar) ionlashtiruvchi erituvchilar hisoblanadi. Bu suyuqliklarda erigan tuzlar, kislotalar va asoslar ionlarga ajraladi.
Elektrolitik dissotsilanish qaytar jarayon bo’lgani sababli elektrolitlarning eritmalarida ionlar bilan birga molekulalar ham
bo’ladi. Shu sababli elektrolitlarning eritmalari dissotsilanish darajasi (yunoncha alfa a harfi bilan belgilanadi ) bilan tavsiflanadi:
Dissotsilanish darajasi – bu ionlarga ajralgan molekulalar sonining umumiy erigan molekulalar soni H ga nisbatidir.
Dissotsilanish darajasi elektrolit tabiatiga, temperatura va kontsentratsiyaga bog’liq. Eritma kontsentratsiyasi pasayganda dissotsilanish darajasi ortadi. Masalan, sirka kislotaning 0,1n. eritmasi uchun = 0,0134 yoki 1,34 % bo’lib, 0,03n. eritma uchun 2,45 % dir. Shu sababdan elektrolit eritmasining dissotsilanish darajasi bilan birga eritma kontsentratsiyasini ham ko’rsatish kerak.

Elektrolitlarning dissotsilanish darajasini aniqlash uchun shu eritmalarning muzlash, kaynash temperaturalarini , osmotik va bug bosimni yoki elektr o’tkazuvchanligini o’lchash natijalaridan foydalanish mumkin. Arreniusning o’zi dissotsilanish darajasini aniqlash uchun eritmalarning muzlash temperaturasini va elektr o’tkazuvchanligini o’lchash natijalaridan foydalangan edi. Bu ikki usulda topilgan natijalarning bir-biriga mos kelganligi elektrolitik dissotsilanish nazariyasining to’g’ri ekanligini yana bir marta isbotlab berdi.

Elektrolitlarning dissotsilanish darajasi bir erituvchidan ikkinchi erituvchiga o’tishi bilan o’zgaradi. V. Nernst va T Tomson o’tkazgan tekshirishlarga muvofiq, erituvchining dielektrik doimiyligi qanchalik katta bo’lsa, bu erituvchida elektrolit shunchalik yuqori dissotsilanish
darajasiga ega bo’ladi, chunki bu holda ionlar orasidagi tortishuv kuchi ko’proq zaiflashadi.
Ko’pchilik elektrolitlarning dissotsilanish jarayoni issiqlik yo’qotilishi bilan boradi. Shuning uchun ularning dissotsilanish darajasi temperaturaning ko’tarilishi bilan ortadi.[3]