Мавзу: Девиант хулқ – ижтимоий-педагогик муаммо сифатида

3. Bolаning hаr bir yosh bosqichidа nutqning tovush mаdаniyatini tаrbiyalаsh

Bir yarim yoshdan 3 yoshgacha bо‘lgan bolalarda nutqni tushunish tez rivojlanadi, lug‘at boyligi keskin ortadi, sо‘z tarkibi takomillashadi. Ular dastlab tovush birikmalarini, sо‘ngra esa oddiy iboralar, kichik she’rlarni oson takrorlaydilar.

2-3 yoshli bolalar bilan ishlashda tovushga taqlid qilish murakkablashadi, xususiyatlariga kо‘ra turlicha bо‘lgan tovushlarni о‘z ichiga oladi, masalan: pish-pish, qu-qu va h.k Tovushga taqlid qilishni turli ish shakllariga qо‘shish bolalarning nafaqat turli kо‘rinishdagi tovushlarni tо‘g‘ri talaffuz qilishlarini aniqlash va mustahkamlashga yordam beradi, balki yaxshi diksiyaga erishishda, ya’ni ularning tovushlar hamda sо‘zlarni aniq va tushunarli qilib talaffuz etishlariga erishishda ham kо‘maklashadi. Aynan bir xil tovush taqlidlarini bir necha marta qо‘shib talaffuz qilish nutqiy nafasning rivojlanishiga yordam beradi, ularning turli balandlikda talaffuz qilish bolaning ovoz apparatini rivojlantiradi.

3 yoshdan 5 yoshgacha bо‘lgan davrda bolalarning nutqi rivojlanishda davom etadi. Ushbu yoshda lug‘at yig‘iladi, aniqlashtiriladi va takomillashtiriladi. Bolalar sо‘zlarni mazmuniga qarab aniqroq ayta boshlaydilar. Ular grammatik shakllardan tо‘g‘ri foydalana boshlaydilar, kichik ertaklar, hikoyalarni mantiqiy izchilikkda hikoya qilish va suratlar mazmunini aytib berishga qodir bо‘ladilar.

• «Tulki, quyon va xo‘roz» xalq ertagi:
• Bola mazkur ertak mazmunini qabul qilib tushundimi?
• Bola ko‘rgazma asosida ertak mazmunini so‘zlab bera oladimi?
• Bola ertak mazmunini ko‘rgazmali vositasiz so‘zlay oladimi?

Bolalarga ertak o‘qib berilgandan keyin bir kun o‘tib, har bir bola bilan ushbu ertak bo‘yicha tajriba uchun suhbat o‘tkazildi. Ertak yuzasidan quyidagi savollar berildi:

1. Tulkining uyi quyonning uyidan nimasi bilan farq qiladi?

2. Nimaga tulki quyonni uyidan haydab chiqardi?

3. Xo‘roz quyonni qanday qilib qutqardi?

Savollardan ko‘rinib turibdiki, birinchi savol ertakdagi parchani qayta hikoya qilib berishga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchi savolimiz ertak bo‘yicha bola o‘z fikrini bildirishga qaratilgan. Uchinchi savolimiz esa, nutqning ifodaviyligini talab etadi.

II. Rivoyat.

Bir kampirning o‘g’li bor ekan. Uning xotini va to‘rt yoshli o‘g’li bor ekan. Nabira buvisini nihoyatda yaxshi ko‘rarkan. Har kuni kelin ovqat pishirib qaynonasiga yog’och kosa, yog’och qoshiqda ovqat berar ekan. Nabira buni kuzatib borar va ajablanar edi. Bir kuni kelin o‘g’li yog’ochdan nimadir yasayotganini ko‘rib qolibdi.

• Nima yasayapsan, bolam? deb so‘rabdi onasi.
• Siz bilan otamga tovoq yasayapman. Katta bo‘lganimda sizlarga shunda ovqat beraman, debdi o‘g’il. Kelin o‘z qilmishidan pushaymon bo‘lib, qaynonasiga mehribon bo‘la boshlabdi.

Bir kunday so‘ng har bir bolaga mazkur rivoyat bo‘yicha quyidagi savollar berildi:

• Kelin qaynonasiga ovqatni nimada berar edi?
• Kelin o‘g’li yog’ochdan nimadir yasayotganini ko‘rib, nima qilayapsan bolam, deb so‘raganda qanday javobni eshitdi?
• Keyin nima bo‘ldi?