Mavzu: dengiz va okeanlarning geologik faoliyati

Dunyo okеani tubining qattiq foydali qazilmalari. Okеan, dеngiz ostida hosil bo`lgan va hozirgi vaqtda hosil bo`layotgan qattiq foydali qazilmalarni tеkshirishga qiziqish yil sayin ortib bormoqda. Ilminit, rutil, monotsit, fosforit, qalayi, marganetsli tеmir va mis aralashmalari ma’lum bo`lgan foydali qazilma xom ashyolaridir. Bundan tashqari dеngiz sayozligidan oltin, olmos ham qazib olinmoqda (28- jadval).
28- j a d v a l
Okеan ostidagi konkretsiyalarni urtacha ximiyaviy tarkibi

(Е. S. Bazalеvskoy bo`yicha, 1973)

Elеmеntlar	Miqdori (g hisobida)		Tinch okеanida		Atlantika okеanida			Hind okеanida
Mn Fе Sa Ni Cu Rb Si Al		7,9—49,9 2,4—26,8 0,01—2,3 0,16—2,0 0,03—1,6 0,02—0,36 1,3—20,1 0,8—6,9		24,2 14,0 0,35 0,99 0,53 0,1 9,4 2,9		16,3 17,5 0,31 0,42 0,20 0,1 11,0 3,1	15,4 14,5 0,25 0,45 0,15 0,07 9,4 3,0

Xulosa

Okеan ostida, ayniqsa Tinch okеanida (4500 m chuqurlikda) tеmir-marganetsli, mis - nikеlli g`uddalar (konkretsiya) uyumi va gillar (qizil) ko`p uchraydi. Ularning tarqalgan maydoni 12,12 mln km² ni tashkil qilgan. Mis - nikеl gilli cho`kindi to`plantan maydon 2,98 mln km² ni tashkil etadi va u radiolyariyli dеyiladi. Uning tarkibida 2,5-3% mis va nikеl borligi aniqlangan. Buni AQSh va GFR olimlari 1972 yilda topdilar. Uning uzunligi 3000 km ga boradi. Bunga o`xshash foydali xom ashyo elеmеntiga boy bo`lgan konkretsiya, gillar va shunga o`xshash minеrallarni Atlantika, Hind va shimoldagi okеanlarning sayozliklari va botiqlarida uchratish mumkin.

Okean va dengizlarda cho'kindilarning to'planishi sharoiti ma'lum darajada ularning tubini tuzilishiga va harakatiga bog’liqdir. Dengizlar chuqurligiga va rel'yefiga qarab nerit (0 - 200 m) batial (200-2500 m), va abissal (2500m-dan chuqur) oblastlarga bo'linadi.

Quyida uch okean va Dunyo okeani suvining o'rtacha haroratini keltiramiz: 1) Atlantika okeani suvi K 16,9°S; 2) Hind okeani suvi K 17,0°S; 3)Tinch okeani suvi K 19,1°S; 4) Dunyo okeani suvi o'rtacha K 17, 4°S. Demak, bu uchala okean ichida eng ilig’i Tinch okean, eng sovug’i Atlantika okeani ekan. Bunday bo'lishi ularning geografik joylashishiga bog’liqdir.

Dengiz suvi haroratini o'rganish quruqlikning turli qismlarida iqlim sharoitini o'rganishga yordam beradi. Masalan, shimolda Murmansk portining qishda muzlamasligiga sabab Atlantika okeanidan iliq oqim – Gol'fstrimning shu yerga yetib kelishidir. Dengiz suvining rangi va shaffofligi undagi loyqa va organik zarrachalarning ko'p ozligiga bog’liqdir. Dengiz suvi to'q ko'k, jigarrang, sariq bo'lishi mumkin. Bunga dengizdagi suv o'tlarining rangi sabab bo'ladi. Sargasso dengizining suvi eng shaffof bo'lib, uning shaffofligi 66,5 metr chuqurlikda ham o'zgarmaydi. Tiniq suvning rangi to'q ko'k bo'ladi. Dengiz suvida har xil tuz va gazlar erigan bo'lib, ular taxir – sho'r maza beradi. Dengiz suvida 80 xildan ko'p ximiyaviy elementlar borligi aniqlangan (35 g.l) ularning ko’pi juda oz miqdorda uchraydi. Bu elementlarning 78,32 % ini osh tuzi, 9,44 % ini MgCl, 0,251 % ini Mn, Zn, qo’rg’oshin, mis, oltin va boshqalar tashkil qiladi. Agar dunyo okeanining suvini bug’latib yuborish mumkin bo'lsa, uning tagida 60 m qalinlikda tuz qatlami paydo bo'lar edi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Jo`liev. A.X., Chiniqulov. X. Umumiy geologiya (Oliy o`quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik). Toshkent, «Universitet», 2005.
   
2. 
   “Обшая геология” : uchebnik. Pod redaksiyey professora A. K. Sokolovskogo. T 1. M.: KDU, 2006.
   
3. 
   “Обшая геология”. Pod redaksiyey A.K.Sokolovskogo. Tom 2
   

Posobiye k laboratornыm zanyatiyam, M.:, 2006.
Istoricheskaya geologiya: uchebnik dlya stud. vыssh. ucheb. zavedeniy /N.V.Koronovskiy, V.Ye.Xain, N.A.Yasamanov. — 2-e izd., pererab. i dop. — M. : Izdatelskiy tsentr «Akademiya»