2. Byujetlararo munosabalar asosiy yo’nalishlari va ularning tashkiliy –huquqiy asoslari Ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan islohotlar kundan kunga chuqurlashib bormoqda. Bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini erkinlantirishuvida namoyon bo’lmoqda. Davlat bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, yani yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi munosabat endilikda faqat soliq orqali amalga oshiriladigan holatga aylanmoqda. Bu esa ushbu jarayonni chuqur o’rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi.
Mahalliy budjetlarning iqtisodiy tomondan mustaqqil faoliyat olib borishlari ularning o’z daromadlar manbaining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Mahalliy budjetlar o’z hududida turli yo’nalishdagi vazifalarini hal qilish uchun yetarli bo’lgan moliyaviy mablag’ga ega bo’lishlari kerak.
Mahalliy budjetlar daromadlarining yana bir muhim manbasi bu jismoniy shaxslar daromad solig’ining mahalliy budjetlarga uzoq muddatga biriktirilib qo’yilishidir.
Mahalliy soliqlarning asosiy parametrlari (stavkalari, bazasi, yengilliklari) Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangani holda ularni yig’ish hududlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun ba’zi soliqlarni yig’ish juda muammoga aylanmoqda, chunki bazasini aniqlash juda qiyin yoki ularni yig’ish bilan bog’liq xarajatlar shu soliqlarning summalaridan oshib ketmoqda. Xususan, bozorlardan yig’iladigan bir martalik patta yig’imlari xam juda xarajat talab yig’imlardandir. Shu tufayli mahalliy budjetlar daromad bazasini real mustahkamlash nuqtai nazaridan ushbu soliqlar kerakli talabga javob beradigan manba bo’la olmaydilar.
Ushbu yo’nalishda mahalliy hokimiyat organlarining o’z soliq potentsiallarini (salohiyatini) oshirish va soliq to’lovchilar sonini kichik korxonalarni ko’paytirish hisobiga oshirish, tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning sonini oshirish va ular daromadlarini nazorat qilish mexanizmining samaradorligini ko’tarish hisobiga budjet manfaatdorligini oshirish muhim yo’nalish hisoblanadi.
Respublikamiz soliq tizimidagi mavjud mahalliy soliqlar va yig’imlarga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarning ayrimlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:
- mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralari tasarrufida bo’lgan hududlar ehtiyojlari uchun ishlatiladi;
- ularning asosiy qismi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bevosita o’zlari tomonidan joriy etiladi, ularni huquqiy jihatdan tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga bir qadar vakolatlar berilgan bo’lsada, respublika qonunchiligi bilan ham hisoblashishni talab etadi va boshqalar.
Shuningdek, mahalliy soliqlar va yig’imlarning muhim xususiyatlaridan biri, ularni belgilash usuliga ko’ra ikki guruhga, ya’ni respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan va mahalliy davlat hokimiyati idoralari qonunchiligi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlarga bo’linishidir.
Davlat budjetidagi ulushini ko’paytirish maqsadida quyidagi umumdavlat soliqlari:
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
yuridik va jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyati ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq;
yuridik shaxs bo’lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq;
respublikada ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’iga aktsiz solig’i;
davlat bojlari, yig’imlar va jarimalar bo’yicha tushumlari to’liq miqdorda mahalliy budjetlar daromadlariga o’tkaziladi.
Birinchi guruh mahalliy soliqlariga mol-mulk solig’i va yer solig’i kirib, ular respublika qonunchiligi bilan joriy etiladi va butun respublika hududida undiriladi hamda ular stavkalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Shuningdek, belgilanishi va amal qilishi nuqtai nazaridan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq ham butun respublika hududida undirilib, uning yagona stavkasi amal qiladi.5 Mazkur guruh mahalliy soliqlari bo’yicha mahalliy davlat hokimiyati idoralarining faqatgina bir vakolati mavjud bo’lib, bu ham bo’lsa, ular o’z hududlarida joylashgan soliq to’lovchilarga mol-mulk solig’i bo’yicha qo’shimcha imtiyozlar berishi mumkin.
Ikkinchi guruh mahalliy soliqlar va yig’imlari, jumladan, infratuzilmani rivojlantirish solig’i; transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; savdo-sotik qilish huquqi uchun yig’im, shu jumladan ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig’imlari; yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro’yxatga olganlik uchun yig’im mahalliy davlat hokimiyati idoralari tomonidan joriy etiladi. Ular stavkalarining eng yuqori miqdorlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanib, mahalliy davlat hokimiyati idoralari faqatgina ana shu stavkalar doirasida o’z hududlari uchun soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini belgilash bo’yicha esa to’liq huquqqa ega. Shu bilan birgalikda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga yangi turdagi mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy etish vakolati ham berilgan bo’lib, ularni joriy etish Vazirlar Mahkamasi bilan muvofiqlashtirishni talab etadi.
